زیست آنلاین: یارانه انرژی در چرخه ای معیوب نه تنها به نفع مردم نیست بلکه علاوه بر ایجاد فساد، رانت، قاچاق در بدنه دولت و افراد وابسته به آن، باعث ضررهای هنگفت به سلامتی مردم و گسترش انواع بیماری‌ها از جمله سرطان‌ها از طریق اثرات آن بر محیط زیست و ایجاد و گسترش انواع آلاینده های هوا، آب و غذا خواهد شد.

 کیفیت محیط زیست بسته به متغیر انرژی و یارانه های مرتبط با آن چگونه تحت تاثیر قرار می گیرد و آیا رانتی که از محل این یارانه ها نصیب افرادی سود جو می شود می تواند یکی از عوامل مهم و موثر جهت تثبیت یارانه‌ها و عدم آزاد سازی قیمت حامل های انرژی محسوب شود؟

یکی از دلایل وجود مطلوبیت فساد در ایران خواسته های نامعقول مردم است که زمینه بروز این مفاسد را فراهم می آورد. بدین معنی که افکار عمومی ارزان بودن بنزین و سایر حامل های انرژی از جمله برق و آب را به نفع خویش ارزیابی می کنند، در حالی که نتیجه این وضعیت علاوه برزیان‌های محیط زیستی گسترده، اسراف، قاچاق و نیز عدم نفع عمومی در توسعه سرمایه گذاری صحیح است.

زمانی که مردم خواستار ارزانی قیمت کالاها باشند این مطالبه دولت ها را مجبور می نماید تا با پرداخت یارانه های سنگین از بیت المال در صدد ارزانی عرضه آن کالا برآیند و در نتیجه قیمت عرضه دولتی با قیمت ازاد تفاوت پیدا کرده موجب بروز زمینه فساد فراهم میشود. لذا سوال اساسی آن است که تحت چه مکانیزم‌هایی مطالبات مردم به گونه ای مدیریت شود که آنان خواهان کاهش آلودگی ها باشند تا قیمت حامل های انرژی.
 
زیست آنلاین به منظور بررسی چگونگی تاثیر مخرب نظام یارانه ای انرژی بر محیط زیست گفتگویی با کامران کی‌نژاد عضو هیات علمی دانشکده فنی فومن پردیس دانشکده های فنی، دانشگاه تهران انجام داده است.


*چگونه یارانه انرژی باعث تخریب محیط زیست می شود؟ موضوع "زیانهای محیط زیست نظام یارانه ای انرژی"و همچنین سوالاتی مرتبط با آن، یک موضوع چند جانبه شامل مباحث فنی، سیاسی، اقتصادی اجتماعی و حتی فرهنگی می باشد و برای ارزیابی دقیق این مسئله نیاز به تشکیل یک کارگروه از شاخه های مختلف است. اینجانب با توجه به حوزه تخصصی خود، بیشتر نظرات فنی را بیان کرده و قطعا برای نتیجه گیری نهایی لازم است تا دیگر کارشناسان و فرهیختگان با تخصص های مختلف نظرات خود را در فضایی صمیمی و دلسوزانه مطرح کرده تا بعد از ارزیابی چندگانه نتیجه گیری حاصل شود.

آیا می توان در چرخه یارانه های انرژی، رانت ها را طبقه بندی و ارزش گذاری کرد؟ در ارتباط با طبقه بندی و ارزش گذاری رانت ها در چرخه یارانه انرژی نیاز به آمار دقیق از نظر تولید انرژی، مصرف انرژی، تجهیزات معمول مصرف کننده انرژی (مانند تجهیزات خانگی، صنعتی، انواع خودرو و ...)، تجهیزات مرتبط با انرژی های نوین و تجدیدپذیر، برقراری سیستم های مدیریت مصرف انرژی و ... است و شاید هرکدام از این موارد دارای شرایط رانتی خاص به خود باشد. ولی به صورت کلی رانتهای این حوزه به شش بخش قابل دسته بندی است:
 1- رانت در بخش تولید انرژی
2-  رانت در سیستم توزیع انرژی
3- رانت در بخش مصرف انرژی
4- رانت در بخش بهره گیری از انرژی های تجدیدپذیر
5-  رانت در بخش مربوط به برقراری سیستم های مدیریت مصرف انرژی
6-  همچنین رانت در بخش تجهیزات مورد استفاده

*دربخش تولید انرژی رانت چگونه ضد محیط زیست عمل می کند؟ رانت در بخش تولید انرژی بدین صورت توضیح داده می شود که خوراک پالایشگاه ها و نیروگاه ها با قیمت های بسیار کمتر از قیمت های نرم جهانی و صادراتی محاسبه شده و بعضا همان قیمت کم هم از این واحدها دریافت نمی شود. بنابراین این مسئله موجب می شود تا انگیزه لازم جهت بهره مندی از امکانات و تکنولوژی های نوین جهت بهینه سازی مصرف انرژی و همچنین برقراری استانداردهای مربوط به مدیریت و مصرف انرژی در جهت کاهش مصرف در این مجتمع های صنعتی ایجاد نشود. نتیجه ی آن بازدهی پایین و اتلاف زیاد منابع انرژی خواهد بود که همراه آن به دلیل حجم زیاد تولید مواد آلاینده محیط زیست و گازهای گلخانه ای و از طرف دیگر مصرف بسیار بالای آب که عموما از منابع زیر زمینی تامین می شود، آسیب های جبران ناپذیر محیط زیستی را به طور مستقیم و غیر مستقیم (مانند آلودگی آب، لم یزرع شدن دشت ها، پدیده ریزگرد به دلیل فرسایش خاک و ...) به وجود آورد.

*در کدام بخش توزیع و مصرف انرژی و به چه نحوی رانت شکل می گیرد؟ رانت در بخش مصرف و سیستم توزیع انرژی نیز بسته به نوع مصرف کننده و سیستم توزیع نامناسب، خود به شاخه های گوناگون خانگی، صنعتی، کشاورزی و متفرقه تقسیم می شود. به عنوان چند مثال در این بخش می توان به شاخص بالای مصرف گاز خانگی به ویژه در زمستان ها و یا قاچاق سوخت به ویژه در مناطق مرزی اشاره کرد.

* رانت در بخش تجهیزات مورد استفاده یکی دیگر از مواردی است که به آن اشاره کردید؟ رانت در بخش تجهیزات مورد استفاده (در بخش های مختلف جامعه) که هم به دلیل قیمت تمام شده و هم به دلیل تحریم‌ها و همچنین انحصاری بودن تولید برخی کالاها مانند خودروهای سواری و نبود فضای رقابتی، موجب می شود تجهیزات بی کیفیت در اختیار مخاطبان قرار گیرد. از جمله این تجهیزات می توان به انواع موتورهای الکتریکی اشاره کرد که عموما به عنوان تامین کننده انرژی انواع پمپ، تسمه نقاله و .. استفاده می شوند. طبق گزارش های بین المللی سهم مصرف انرژی موتورهای الکتریکی متصل به پمپ های سیال حدود 25 تا 30 درصد مصرف کل انرژی صنایع را به خود اختصاص می دهد و این نشان می دهد حتی استفاده از تجهیزاتی که بازدهی بالاتری دارند، در مقیاس ملی تا چه حد می تواند در کاهش شاخص مصرف انرژی موثر باشد.

*شما معتقدید در بخش بهره گیری از انرژی های تجدیدپذیر نیز رانت وجود دارد این بخش از رانتها چگونه شکل می گیرد و چطور می توان پیشگیری کرد؟ عدم سیاستگذاری صحیح و هدفمند که بعضا به طور عمد در حال وقوع می باشد خود به گونه ای رانت تلقی می شود. به عنوان مثال برای جلب نظر کارخانجات خودروسازی، حمایت جدی برای استفاده و یا تولید خودروهای هیبریدی و موتورسیکلت برقی رخ نمی دهد. همچنین در بخش تولید برق با استفاده از پنل های خورشیدی نیز اقدامات جدی صورت نمی گیرد. و یا با واردات تجهیزات بی کیفیت و کم بازده که به صورت انحصاری در اختیار برخی شرکت ها قرار دارد، عملا اتفاق چشمگیری در این حوزه رخ نمی دهد. درصورتیکه طبق پژوهش هایی که توسط کارشناسان پژوهشگاه نیرو انجام شده است، با توجه به موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی ایران، پتانسیل بسیار بالایی برای تولید برق توسط این نیروگاه ها به ویژه در مناطق مرکزی کشور ایران وجود دارد که علاوه بر تامین بخش عمده نیاز انرژی الکتریکی کشور، بستر مناسب برای صادرات برق به کشورهای همسایه را بیش از پیش و بدون سوزاندن منابع فسیلی کشور که یکی از پشتوانه و سرمایه های ملی است، مهیا می سازد. 

*طبق گفته شما، رانت در بخش مربوط به برقراری سیستم های مدیریت مصرف انرژی نیز وجود دارد. در این خصوص هم توضیحاتی بفرمایید. گرچه اقدامات چشمیگری در سال های اخیر جهت تدوین استاندارد مصرف انرژی توسط سازمان ملی استاندارد انجام شده است و شرکت های بازرسی هم در این بخش فعالیت می کنند، ولی به دلایلی که در بالا اشاره شد، بسیاری از شرکت ها انگیزه لازم را برای ارزیابی سیستم های خود و بهبود عملکرد آنها از نظر مصرف انرژی ندارد و این باعث می شود تا برای جلوگیری از صدور جریمه، این مسئله را از طرق دیگری مانند پرداخت رشوه و ... رفع نمایند.

* روش های اصلاح سیاستها در سه بازه کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت چگونه امکان پذیر است؟ برخی از روش های مربوط به اصلاح سیاست ها در ارتباط با جلوگیری از مخاطرات ناشی از رانت انرژی را می توان به صورت زیر پیشنهاد داد:
1- واقعی کردن قیمت حامل های انرژی (بازخورد این کار در مدت زمان کوتاه مشخص خواهد شد. مانند طرح سهمیه بندی بنزین که با افزایش قیمت همراه بود و توانست در کوتاه مدت در حدود 20 درصد مصرف بنزین در اواخر دهه 80 را کاهش دهد)
2-  تلاش در جهت رفع تحریم ها و استفاده و بومی سازی تکنولوژی های نوین مرتبط با تولید بهینه انرژی، تجهیزات مصرف کننده انرژی و همچنین استفاده از تکنولوژی های مرتبط با انرژی های تجدیدپذیر (اثر این عامل میان مدت و بلند مدت خواهد بود)
3- اصلاح و تکمیل استانداردهای مربوط به مصرف انرژی در بخش های مختلف خانگی، صنعتی و کشاورزی (اثر این عامل میان مدت و بلند مدت خواهد بود)
4-  قانون گذاری و هدف گذاری مشخص برای شاخص های تولید و مصرف انرژی از طریق مراجع رسمی و تصویب آن در اسناد بالادستی (اثر این عامل میان مدت و بلند مدت خواهد بود)
5- نظارت دقیق در ارتباط با اجرای استانداردها و قوانین و مقررات حوزه انرژی (اثر این عامل میان مدت و بلند مدت خواهد بود)
6- آموزش و فرهنگ سازی در بخش های مختلف مانند صنایع (اثر این عامل بلند مدت خواهد بود)
7- مراجعه به بخش خصوصی (نه خصولتی) داخلی/خارجی و ایجاد فضای رقابتی برای تولید انرژی، تامین تجهیزات مصرف کننده انرژی و تجهیزات مرتبط با انرژی های تجدیدپذیر از طریق قراردادهای ESCO (اثر این عامل میان مدت و بلند مدت خواهد بود)
8- آموزش مباحث انرژی، آب و محیط زیست در برنامه درسی ابتدایی، متوسطه و دانشگاه (در همه مقاطع تحصیلی و همه رشته های تحصیلی مانند درس ریاضی در آموزش ابتدایی و متوسطه و یا دروس عمومی در دانشگاه) (اثر این عامل بلند مدت خواهد بود)

*به عنوان جمع بندی آیا می توان گفت تا زمانیکه انرژی ارزان در اختیار مردم  قرار گیرد حتی اگر آموزش لازم را در این حوزه ارائه دهیم  قطعا موجب اسراف خواهد شد؟ دقیقا، به عبارت دیگر اگر برای مصرف انرژی قیمت متناسب با آن و یا حتی بیشتر از مخاطب اخذ شود و در کنار آن آموزش لازم در جهت ایجاد حساسیت و ارائه راهکارهای متناسب داده شود، آنوقت مشاهده می شود که به عنوان مثال افراد مستقر در یک واحد مسکونی، در فصل زمستان به جای افزایش دمای سیستم گرمایش ساختمان، از لباس زمستانی (مانند دهه های گذشته که دسترسی به انرژی مانند امروز راحت نبود) استفاده خواهند کرد. پس آموزش (در هر شکل و ساختاری که بتوان آنرا پیاده کرد) به همراه واقعی سازی قیمت انرژی از مهمترین عوامل بازدارندگی ایجاد رانت انرژی خواهد بود
البته لازم به ذکر است که این تنها یک وجه موضوع هست و قطعا مسائل اجتماعی و اقتصادی و معیشتی نیز دخیل هستند که با یک برنامه ریزی و پیش بینی دقیق و با مشورت با متخصصان و کارشناسان حوزه های مختلف می تواند اثرات جانبی ناشی از واقعی سازی قیمت انرژی را کاهش داد.