آلودگی رودخانه کارون یک دهه است که بر سر زبان ها افتاده اما بحث شوری آن در دو سه سال اخیر مطرح و عوامل مختلفی باعث شده این رودخانه طعم نمک به خود بگیرد که نه تنها کام این رودخانه که مذاق خوزستانی ها را تلخ کرده است.

به گزارش زیست آنلاین به نقل از ایرنا گنبدهای نمکی سد گتوند، برداشت های بی رویه آب توسط کشاورزان، ورود زه آبها و پساب های واحدهای صنعتی و مجتمع های پرورش ماهی و مهمتر از همه انتقال آب کارون، این که هر کدام از این ها چه مقدار بر شوری کارون اثر گذاشته و یا خواهد گذاشت و این که مقصر اصلی کیست و کجاست خود معمایی است.

کارشناسان امور آب و استادان دانشگاه بر این نظر تاکید دارند که عمده شوری کارون به گنبدهای نمکی و معادن نمکی معروف به سازند نمکی گچساران بر می گردد که در حوزه سد گتوند ایجاد شده است.

بسیاری از صاحب نظران حوزه محیط زیست و امور آب هم مهر تایید بر این مساله زده و بر آن صحه گذاشته اند.

در زمان آبگیری سد گتوند نسبت به تشکل گنبدهای نمکی درآن پیش بینی شده بود اما این مساله نادیده گرفته و سد گتوند در دولت پیشین با وجود مخالفت های بسیار از سوی مسوولان و کارشناسان آبگیری شد.

به دنبال آبگیری این سد شوری رودخانه کارون به بیشترین حد خود رسید به گونه ای که ای.سی تا چهار هزار میکروموس را هم تجربه کرد.

سد گتوند علیا یکی از بزرگ ترین سدهای ایران است که بر روی رودخانه کارون در جنوب غربی ایران احداث شده است.

این سد، در فاصله ۳۸۰ کیلومتری از ریزشگاه رودخانه کارون و در ۱۰ کیلومتری شمال شرقی شهر گتوند در استان خوزستان قرار دارد.

پس از آبگیری این سد، رودخانه کارون روی خوش ندیده و شور و شورتر از پیش شده است.

میزان شوری رودخانه کارون بعد از سد شهید عباسپور و پیش از آبگیری سد گتوند حدود ۵۰۰میکروموس بوده که در زمان حاضر متوسط آن در شرایط عادی یک هزار و ۳۵۰میکروموس است.

به گفته کارشناسان، در زمان حاضر آب موجود در کف دریاچه سد گتوند از نظر شوری به حالت فوق اشباع رسیده و نمک در آن ته نشین می شود و میزان این شوری به حدود ۱۸۸هزار میکروموس(۱۸۸میلی موس) می رسد.

این در حالی است که شوری آب اقیانوس ها حدود ۴۵میلی موس و شوری دریای خزر حداکثر به ۲۰میلی موس می رسد.

در واقع، شوری کف دریاچه سد گتوند بیش از چهار برابر اقیانوس ها و ۹برابر دریای خزر است و تعدیل این میزان شوری نیم قرن زمان می برد که این مطابق با عمر مفید سد گتوند است.

با وجود خشکسالی دهه اخیر هم که متولیان آب در خوزستان خود را متعهد به تامین دبی لازم کارون نکرده اند طبیعی است با افت دبی و خروجی کارون این شوری بویژه در پایین دست رودخانه افزایش یابد.

برخی کارشناسان معتقدند از مرداد سال ۹۰ تاکنون در ۲۶ ماه گذشته از زمان آبگیری سد گتوند در مجموع حدود ۱۶.۲میلیارد متر مکعب آب از سد گتوند خارج شده که در این مدت افزون بر ۱۳میلیون تن نمک از سد خارج شده است.

با توجه به این که بیش از ۹۰ تا ۹۵درصد آب رودخانه کارون به مصرف کشاورزی استان می رسد طبیعی است که این مقدار نمک به اراضی کشاورزی تزریق شده است.

تبعات این امر در افت میزان تولید محصولات کشاورزی بویژه کاهش راندمان تولید گندم مشهود است.

حجم آورد کارون هم در این سال ها کاهش یافته و این باعث افزایش شوری آن شده است.

رییس دانشکده امور آب دانشگاه شهید چمران اهواز عمده دلیل شوری کارون را گنبدهای نمکی سد گتوند می داند و می گوید: زهاب های کشاورزی سالهاست که وارد رودخانه کارون می شد و در ایستگاه اهواز در نهایت شوری رودخانه کارون به دو هزار میکروموس می رسید اما با آبگیری سد گتوند میزان این شوری به بالای سه تا چهار هزار میکروموس هم رسیده است.

ˈسعید برومندنسبˈ افزود: معدن نمکی زیر مخزن سد گتوند باعث شده تا با آبگیری آن نمک موجود شسته و وارد رودخانه کارون شود که شوری بیش از حد رودخانه کارون گویای این مطلب است.

*برای نجات کارون اگر لازم شد باید محل سد گتوند را عوض کرد

این استاد دانشگاه معتقد است: برای نجات رودخانه کارون و جلوگیری از شوری بیش از حد آن اگر لازم شد باید سد گتوند را جابجا و آن را به محل دیگری منتقل کرد.

برومندنسب گفت: این سد را باید از مسیر رودخانه کارون جدا و به جای دیگری انتقال داد چرا که خارج کردن معدن نمکی از زیر مخزن سد امکان ناپذیر است.

وی ادامه داد: یکی دیگر از مسایل مهمی که باعث شوری رودخانه کارون شده برداشت های بی رویه و مصارف بالای کشاورزی است که مزید بر علت شده چرا که پیشتر شوری به این میزان که هست نبود.

این کارشناس امور آب گفت: ورود زهاب های کشاورزی و پساب های صنعتی هم به نوبه خود در افزایش شوری آب رودخانه کارون تاثیرگذار بوده و کاهش حجم ورودی آب به داخل رودخانه باعث شده که شوری آن باقی مانده و بیش از پیش شود.

وی اظهار کرد: کاهش دبی رودخانه کارون ناشی از برداشت های بی رویه از آن بوده که یکی از راه های ممکن برای نجات رودخانه از وضعیت فعلی افزایش این دبی با ممانعت از چنین برداشت هایی است.

برو مندنسب اضافه کرد: در نهایت با مقایسه میزان شوری رودخانه کارون در سال های پیش از آبگیری سد گتوند با میزان شوری امروز این رودخانه این نتیجه حاصل می شود که سد گتوند عمده دلیل این شوری بوده است.

یک عضو هیات علمی دانشکده امور آب اهواز هم می گوید: شوری رودخانه کارون قابل کنترل است و به مدیریت نیاز دارد.

ˈعبدعلی ناصریˈ اظهار کرد: بحث شوری رودخانه ها تنها مختص ما نبوده و در سال های پیش چنین وضعیتی در استرالیا هم بود که وضعیت بدتر از ما هم داشتند.

وی یادآوری کرد: میزان شوری رودخانه ها در استرالیا تا حدی بود که این شعار را می دادند ˈشوری را دوست داشته باش و با آن زندگی کنˈ اما با وجود این و با مدیریتی درست، مساله برطرف شد.

ناصری گفت: مدیریت کیفی رودخانه کارون سبب خواهد شد که با حذف برخی موارد مانند گنبدهای نمکی سد گتوند و ممانعت و کنترل میزان ورود زهاب ها و پساب ها همچنین جلوگیری از برداشت های بی رویه شوری رودخانه کارون را تا حدود زیادی کاهش خواهد داد.

وی ادامه داد: کاهش مصرف آب در برخی مناطق که ضرری به کشاورزی و صنعت در آن منطقه هم نمی زند باعث خواهد شد که از ورود حجم زیادی از زهاب ها به داخل کارون جلوگیری شود چرا که با برداشت و مصرف کمتر در نهایت زهاب کمتری هم تولید خواهد شد.

ناصری گفت: برای حفظ رودخانه کارون از نظر مورفولوژی و ساختار آن نمی شود کاری کرد اما وورد زهاب ها به داخل آن قابل کنترل و کاهش است.

وی اظهار کرد: خروجی نمک از سد گتوند متاثر از گنبدهای نمکی آن هم قابل مدیریت است و هدایت آن به خارج از مسیر رودخانه کارون می تواند از میزان شوری کارون بکاهد.

این استاد دانشگاه شهید چمران اهواز ادامه داد: برداشت های بی رویه و کنترل نشده هم باعث شده که شدت عمل زهاب های کشاورزی هم بیشتر شود چرا که با کاهش حجم آب رودخانه باعث شدیم که میزان آلاینده های آن بیشتر شود که خود این آب هم تلف شده و دوباره زهاب های آن وارد رودخانه می شود.

وی معتقد است: انتقال بین حوضه ای آب کارون برای مصرف آشامیدنی و صنعت مشکلی هم پیش نخواهد آورد اما اگر قرار است این آب به مصرف کشاورزی در دیگر استان ها برسد زمین های کشاورزی خوزستان بیشتر از سایر مناطق به این آب نیاز دارند.

در ارتباط با شوری رودخانه کارون، برخی انگشت اتهام را به سمت کشت و صنعت های نیشکری گرفته و شوری رودخانه کارون را ناشی از ورود زهاب این واحدها می دانند.

در این ارتباط مدیر محیط زیست شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی می گوید: تنها واحدهای کشاورزی که زهاب خود را از روی کارون برداشته اند کشت و صنعت های تابع شرکت توسعه نیشکر است که در زمان حاضر از هفت واحد خود شش واحد هیچ زهابی را وارد کارون نمی کنند و تنها واحد کشت و صنعت امام خمینی(ره) آن هم در حد استانداردهای تعریف شده زها آب وارد کارون می کند.

ˈعبدالهادی داریوندپورˈ اظهار کرد: با توجه به این که زهاب این واحد متقاضیان زیادی از سوی بهره برداران دارد و کشت گندم هم با راندمان بالا با آن انجام شده مقداری از زهاب آن به کارون می ریزد و در واقع توسعه نیشکر هیچ شوری را وارد کارون نمی کند.

وی افزود: اما در مورد دیگر بهره برداران بخش کشاورزی و صنعت و سازمان هایی که از آب رودخانه کارون استفاده می کنند و باعث شوری آن می شوند هیچ اقدام عملی صورت نگرفته است.

مسوولان امر بخش صنعت خوزستان هم می گویند که تا پیش از یک سال اخیر صنایع قدیمی واقع در مجاورت رودخانه کارون با ورود پساب های خود باعث آلایندگی آن می شدند که با اجبار سازمان حفاظت محیط زیست تمام این واحدها دارای تصفیه خانه فاضلاب بوده و هیچ گونه پسابی از این صنایع وارد کارون نمی شود که باعث آلایندگی و یا شوری آن شوند.

مجری طرح سد و نیروگاه سد گتوند در پاسخ به اظهارات مطرح شده به خبرنگار ایرنا توضیح داد: اینکه مقصر شوری کارون آبگیری سد گتوند است به شدت تکذیب می کنم.

ˈکریم شیبانیˈ اظهار کرد: بر اساس اطلاعات روزانه و حتی ساعتی از شرایط کیفی کارون در مقطع سد گتوند که از زمان آبگیری آن تاکنون به طور مستمر ای.سی خروجی آن اندازه گیری شده با در نظر گرفتن سوابق تاریخی کارون و مقایسه وضعیت امروز آن با گذشته، کیفیت رودخانه پس از عبور از محور گتوند که تحویل پایین دست می شود بهتر از سال های قبل است.

وی افزود: میزان ای.سی در هر ماه و هر فصل تغییر می کند به گونه ای که در ماه های سرد بالاتر و ماه های گرم پایین تر است و مقایسه میزان آن در ماه جاری با مدت مشابه پنج سال قبل نشان می دهد که بعد از آبگیری بهتر شده است.

شیبانی گفت: متوسط خروجی از سد گتوند در فصل سرد و در روزها و هفته های اخیر بر اساس ابلاغیه وزارت نیرو به میزان یک هزار و ۷۰۰میکروموس تنظیم می شود که این رقم در ماه های گرم بین یک هزار تا یک هزار و ۳۰۰میکروموس بود و اگر شرایط خشکسالی و کم آبی هم نبود آب با ای. سی بهتر را هم می توانستیم در خروجی سد داشته باشم.

وی ادامه داد: آب از سد گتوند با این میزان ای.سی رها اما وقتی به اهواز می رسد به حدود سه هزار میکروموس می رسد که بنا به گفته مسوولان محلی و رسمی منطقه در چنین شرایطی میزان شوری کارون در آبادان با هفت تا هشت هزار میکروموس دریافت می شود که اینها نشان می دهد دلایل دیگری باعث شوری کارون شده است.

شیبانی توسعه کشاورزی، فعالیت کشت و صنعت های نیشکری، برنجکاری، آبزی پروری و پرورش ماهی را علت های مهمی ذکر کرد که باعث شوری کارون شده و ای.سی آن را تا هفت هزار میکروموس هم افزایش می دهد.

وی توضیح داد: با توجه به استقبال خوبی که عراقی ها برای خرید محصولات کشاورزی و ماهی از خوزستان بویژه امسال داشتند آبزی پروری و کشاورزی رونق پیدا کرد که باعث خوشحالی است اما کیفیت کارون به دلیل زهاب های خروجی این واحدها کاهش بسیاری داشت.

وی گفت: غیر از این ها، ورود فاضلاب های شهری و صنعتی و حتی فاضلاب غسالخانه ها به داخل رودخانه کارون باعث آلایندگی آن و شوری این رودخانه شده است.

شیبانی اظهار کرد: در این میان، سد گتوند چه دخالتی می تواند در شوری رودخانه کارون داشته باشد؟ در مقطع سد دز که اسمی از گتوند هم نیست، تابستان امسال در نقطه ورودی به کارون در محلی به نام بند قیر از این رودخانه در شهر دزفول ای.سی ۴۰۰میکروموس اندازه گیری می شد اما با گذراندن ۸۰ کیلومتر میزان شوری به سه هزار و ۴۰۰ می رسد.

وی گفت: از این که کشاورزی و پرورش ماهی توسعه می یابد خوشحالیم اما اگر زهاب این بخش ها ساماندهی نشود باعث می شود که ای. سی کارون و دز چند برابر شود.

شیبانی افزود: مقصر دانستن سد گتوند از جانب کسانی صورت می گیرد که مسوولیت کارهایی که باید در طول سال ها انجام می شد را از گردن باز می کنند.

وی گفت: بحث سازند نمکی گچساران در سال های قبل از آبگیری سد گتوند توسط کارشناسان اسم و رسم دار کشوری و حتی بین المللی مطالعه، تمام جوانب کار دیده و هزاران صفحه مطلب در این باره نوشته شده و در مورد مساله شوری بحث پیش بینی نشده و ناشناخته ای در این زمینه وجود ندارد و هم اینک مشکلی در مورد کیفیت آب و پایین دست و مخزن سد وجود ندارد.

وی افزود: بهترین تجهیزات روز جهان برای سد گتوند خریداری شده تا بحث های مبتلا به آن کنترل شود و این که می گویند سد گتوند کارون را شور کرده یا از بی اطلاعی اظهارنظرکنندگان است یا افرادی که خودشان باعث این مساله شده اند.

گزارش از: امیر برج خان زاده