بخش‌ زیادی از رودخانه‌های کشور حتی قبل از رسیدن فصل تابستان، خشک‌شده‌اند ولی اراده‌ای قوی برای رهایی از وضعیت فعلی وجود ندارد؛ این ماجرایی از کارون تا زاینده‌رود است.

چند سالی است خشک‌سالی به مشکلی جدی برای نقاط مختلف کشورمان تبدیل‌شده است. افزایش دمای هوا، کاهش نزولات جوی، حفر چاه‌های غیرمجاز،آبیاری غیراصولی زمین‌های کشاورزی و ... باعث شده تا ذخایر آبی به‌شدت کاهش‌یافته و همین امر نیز به خشک شدن رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها انجامیده است.

در پی خشک شدن این اکوسیستم‌های آبی پدیده گردوغبار و ریزگردها ایجاد و این امر نیز به چالشی برای مردم سرزمینمان تبدیل‌شده است.

دریاچه‌ هامون به‌صورت باتلاق درآمده، دریاچه جازموریان فقط دو ماه زمستان کمی آب دارد و به کویر تبدیل می‌شود، دریاچه بختگان به‌کلی خشک‌شده است. تالاب‌های نقاط مختلف کشور نیز وضعیتی مشابه دارند.

با توجه به گرم شدن زمین، تغییر اقلیم یک پدیده جهانی است، بعضی کشورها با برنامه‌ریزی و به‌کارگیری راهکارهایی، صدمه‌ها و تبعات منفی این پدیده را به حداقل می‌رسانند و کمترین آسیب را از این تغییر متحمل می‌شوند، اما متأسفانه در ایران چنین نیست و پیش‌بینی‌های لازم صورت نگرفته، مقابله مناسبی با تغییرات اقلیمی نمی‌شود و به همین دلیل نیز تبعات منفی بسیاری گریبان گیر کشورمان می‌شود که جبران‌ناپذیر هستند.



کاهش سطح آب و خشک شدن دریاچه‌ها، پائین رفتن بستر آب‌های زیرزمینی در بسیاری از نقاط کشور، خشک شدن آب برخی رودخانه‌ها، کاهش سطح ذخیره آب پشت اغلب سدهای کشور، تخلیه تعدادی از روستاها طی چند دهه گذشته، گسترش کویر و بیابان‌های لم‌یزرع و خشک، هر روز سرزمین ما را تهدید می‌کند.

کم‌آبی در کشورمان به خشک شدن دریاچه ارومیه، تالاب هورالعظیم، رودخانه‌هایی چون زاینده‌رود، سیمینه‌رود و کارون منجر شده استکم‌آبی در کشورمان به خشک شدن دریاچه ارومیه، تالاب هورالعظیم، رودخانه‌هایی چون زاینده‌رود، سیمینه‌رود و کارون منجر شده است، این چالش بر روی اکوسیستم‌های جنگلی نیز مؤثر بوده و به خشک شدن جنگل‌ها منجر شده و همه این عوامل دست‌به‌دست هم داده تا شاهد بیابان‌زایی و ایجاد گردوغبار در کشورمان باشیم.

صبح دوشنبه ۱۲ تیرماه حسن روحانی، رئیس‌جمهور در همایش بین‌المللی مقابله با گردوغبار گفت:  نمی‌توانیم  در مقابل آنچه محیط‌زیست ما را تخریب می‌کند بی‌تفاوت باشیم احداث سدهای متعدد در افغانستان بر استان خراسان و سیستان و بلوچستان تأثیرگذار است.

وی افزود: نمی‌توانیم بدون همکاری با کشورهای جهان بر معضل گردوغبار پیروز شویم، ما یک خانواده در منطقه خاورمیانه و غرب آسیا هستیم و نمی‌توانیم از هم فاصله بگیریم.

زاینده‌رود از بی‌آبی تا قرمز شدن آب

در استان اصفهان بر اساس تصمیماتی که در کمیته توزیع آب در تاریخ هفتم خردادماه سال جاری گرفته شد، از اواسط ۱۹ خرداد خروجی سد زاینده‌رود کاهش یافت. آب زاینده‌رود برای آبیاری کشت کشاورزان حوضه زاینده‌رود در اصفهان از نهم فرودین ماه بازگشایی‌شده بود و بعد از حدود ۷۰ روز بسته شد.



و اما گرمای این روزهای هوای اصفهان باعث شده تا جریان باقی‌مانده آب در بستر رودخانه نیز در روزهای آینده به پایان برسد و بار دیگر شریان حیاتی شهر اصفهان قطع شود.

این در حالی است که ۹ خردادماه قرمز شدن رنگ زاینده‌رود در محدوده لنجان مبارکه سروصدای زیادی را به پا کرد و علی‌رغم حرف‌های ضدونقیض مسئولان، رئیس اداره منابع آب مبارکه و فرماندار لنجان پرده از حقیقت برداشتند و عامل این تغییر رنگ را شستشوی فیلترهای تصفیه‌خانه یزد در آب زاینده‌رود اعلام کردند.

این ماجرا نشان می‌دهد که برخی چالش‌های رودخانه‌های کشورمان ناشی از سوء مدیریت است که با توجه به روند خشک‌سالی و کم‌آبی بحران را در این اکوسیستم‌های آبی تشدید کرده است.

چشمان تارِ ماهیان «تیره»

اوضاع در غرب ایران هم تعریفی ندارد؛ وقوع خشک‌سالی‌ در استان لرستان و کاهش چشمگیر منابع آب زیرزمینی و بارندگی‌ها، دست رودخانه‌ها را برای آب‌رسانی خالی‌ کرده است به‌طوری‌که در رودخانه «تیره» این روزها آب چندانی باقی نمانده است.

این وضعیت رودخانه «تیره» در حالی است که فعالیت پمپ‌های آب غیرمجاز هر آنچه از مایه حیات «تیره» بوده را بلعیده تا هرروز بر عمق بحران زیست‌محیطی در این رودخانه بزرگ استان افزوده شود.

استمرار وضعیت بحرانی رودخانه «تیره» این روزها مرگ هزاران قطعه ماهی در بستر این رودخانه را به دنبال داشته است که البته تنها دلیل آن خشک‌سالی این رودخانه نیست بلکه هجوم موتور تلمبه‌های غیرمجاز حیات آبزیان در این رودخانه را در معرض تهدید جدی قرار داده است.



رودخانه «تیره» که دیگر مانند گذشته جوش‌وخروش خود را ندارد این روزها مستعد هرگونه بحران و فاجعه زیست‌محیطی است و این امر زندگی آبزیان و حیات‌وحش منطقه را در معرض خطر قرار داده است.

الهام برنا معاون محیط‌زیست لرستان در این رابطه در سخنانی بابیان اینکه در فصل خشک‌سالی شاهد کاهش دبی پایه اکثر رودخانه‌های استان به‌خصوص رودخانه‌هایی که دبی متوسط و کم و همچنین مصارف بالایی دارند هستیم اظهار داشت: این امر موجب پایین آمدن دبی رودخانه‌ها می‌شود.

وی با بیان اینکه در این راستا طی روزهای گذشته شاهد کاهش آب رودخانه «تیره» دورود بوده‌ایم عنوان کرد: به دلیل کمبود آب آبزیان داخل رودخانه دچار مشکل شدند.

وضعیت بحرانی کارون

اما در این میان کارون برای خوزستان فقط یک رودخانه نیست، کارون اصلاً حتی رگ حیات نیست بلکه «شاهرگ زندگی» برای مردمانی خسته از نامهربانی‌ها است. کارون فقط مأموریت رساندن آب را به زمین‌های تشنه، تالاب‌های غم‌زده، محیط‌زیست بحران‌زده، مزارع بحران‌زای نیشکر، صنایع آلوده‌کننده و خانه‌های مردم ندارد بلکه وظیفه‌ای فراتر دارد و آن‌هم پمپاژ امید به قلب همه مردم خوزستان است.

کارون وضع بحرانی که سال‌هاست همه در مورد آن فریاد می‌زنند را از سر گذرانده و به وضع فوق بحرانی رسیدهخوزستانی‌ها، نشاط و سرزندگی خود را با رودخانه کارون تنظیم می‌کنند. وضع این رودخانه و سرچشمه‌های مورد طمع قرارگرفته آن هرسال وخیم‌تر و اورژانسی‌تر می‌شود.

اکنون کارون وضع بحرانی که سال‌هاست همه در مورد آن فریاد می‌زنند را از سر گذرانده و به وضع فوق بحرانی رسیده تا جایی که رودخانه حتی در مقطع عبوری از شهر اهواز هم خشک‌شده است و به علت بی‌توجهی‌های تلنبار شده، جزیره‌هایی که میهمان ناخوانده کارون هستند، در حال گسترش و افزایش هستند.

مرگ رؤیای کودکی مرد ماهی گیر

محمد عباسی از همان کسانی است که هر روز قلاب به دست می‌گیرد تا از دل رودخانه‌ای که می‌گویند فاضلاب بر آب آن غالب شده است، ماهی صید کند. محمد ۶۳ سال سن دارد و روزهای کودکی را در اطراف همین رودخانه سپری کرده است.

او خاطرات شیرینی از این رودخانه دارد. از همان روزهایی که به قول خودش با بچه‌های پر شروشور آن موقع، ناجوانمردانه از سمت عامری نوعی سم درون رودخانه می‌ریختند تا ماهی‌های گیج و منگ را اندکی پائین‌تر در کنار امانیه که آن زمان مسکونی بود را به را مثل آب خوردن صید کنند.



وی خاطراتش را ادامه می‌دهد که پیاده با بچه‌ها به سمت عامری می‌رفتند و بعد سوار تیوپی که ظاهراً با هزار تیکه و وصله آن را روبه‌راه کرده بودند، می‌شدند و در میان موج‌های خروشان رودخانه‌ای که آن زمان حتی قابل کشتیرانی بود، خود را به منطقه امانیه می‌رساندند و در این مسیر می‌گوید که چندین بار واژگون هم می‌شدند ولی همه شنا بلد بودند ولی آن‌ها بیشتر از آب، غرق شادی بودند.

خاطرات محمد همه هم شیرین نیست و کم‌کم به تلخی می‌گراید: «جوان فکر می‌کنی من اینجا قلاب انداخته‌ام، ماهی نصیبم می‌شود؟ خیلی‌ها فکر می‌کنند عباسی دیوانه شده که در این رودخانه بی‌آب و پر از فاضلاب، منتظر است یک ماهی به قلابش نوک بزند، نه بابا دیگر خبری نیست.»

اما چرا وی همیشه اینجا قلاب به دست نشسته است: «نشسته‌ام، قلاب به دست می‌گیریم تا خاطراتم با فاخر، هاشم، علی و رزاق را مرور کنم و این خاطرات به من انرژی می‌دهد. یادآوری همین خاطرات برای من از هزارتا ماهی گرفتن هم مهم‌تر است. من هنوز با یادآوری آن روزها امیدم بیشتر می‌شود و گرنه دیگر خبری از آن رودخانه که در زمستان آب سیلابی آن همه اطراف را به تسخیر درمی‌آورد، نیست.»

برخی‌ها نوشته‌اند، کف رودخانه معلوم شده است ولی آن‌هایی که رودخانه کارون را دیده‌اند می‌دانند این خشکی، کف رودخانه نیستحرف محمد عباسی، حرف همه مردم خوزستان است. آن‌ها انتظار دارند این رودخانه که فصل مشترک خاطرات شیرین بسیاری از کودکی‌های پیرمردهای امروزی را رقم‌زده است، حفظ شود ولی امروز رودخانه کارون به گل نشسته‌ است.

برخی‌ها نوشته‌اند، کف رودخانه معلوم شده است ولی آن‌هایی که رودخانه کارون را دیده‌اند می‌دانند این خشکی، کف رودخانه نیست که خشکی‌های بی‌شماری را در دل رودخانه در اهواز ایجاد کرده بلکه این انباشت گل‌ولای در اثر سال‌ها بی‌توجهی به این رودخانه است که چون جزیره بیرون زده است.



امروز رودخانه کارون را جزیره‌های بی‌توجهی به اسارت خود درآورده است و آن تصاویر هوایی زیبا که رودخانه کارون را پرصلابت‌تر از همیشه نشان می‌داد، تنها تصویرگر ظلم مضاعفی است که به این رودخانه تحمیل شده است.

کارون خط قرمز است

جواد کاظم نسبت الباجی نماینده این دوره اهواز که خود به علت اینکه روستایی زاده است و با گندمزارهای وسیع بخشی از اهواز قد کشیده و روزهای کودکی را سپری کرده بهتر از هر کسی می‌داند که معنی جاری بودن آب در یک منطقه چیست.

الباجی در خصوص وضع اسفناک این روزهای رودخانه کارون می‌گوید: با قاطعیت می‌گویم، احیای رودخانه کارون از وضع اسفناک فعلی خط قرمز همه نماینده‌های استان خوزستان است و حتی نماینده‌هایی که رودخانه کارون در شهرهایشان جاری نیست هم در خصوص این رودخانه با کسی شوخی ندارند.

الباجی این را هم می‌گوید که «بدون تعارف بگویم امروز سرچشمه‌های رودخانه کارون مورد طمع قرار گرفته است و این موضوع دیگر برای همه عیان شده و اگر امروز من آن را بگویم افشاگری نیست ولی در این مدت نماینده‌های خوزستان و برخی استان‌های هم‌جوار با قاطعیت در خصوص جلوگیری از انتقال آب از سرچشمه‌های رودخانه کارون به سایر نقاط کشور به فلات مرکزی ایستاده‌اند.»



ستاندن آب از رودخانه‌ای که در حال مرگ بوده و خدا خود مقدر کرده است که آب از سرچشمه‌ها به سمت آن گسیل شود تا در طول مسیر خود، زندگی و امید و حیات به همه ببخشید، با کدام استدلال صورت می‌گیرد که بودجه‌های چند هزار میلیارد تومانی برای حفر تونل‌های انتقال آب از سوی دولت در سال‌های اخیر صورت گرفته است؟

الباجی در این زمینه می‌گوید: برخی‌ها عقیده دارند که کارون آن‌قدر آب دارد که آب آن به خلیج‌فارس می‌ریزد و ما باید از ورود آب مازاد به آب‌های شور خلیج‌فارس جلوگیری کنیم درحالی‌که این موضوع با مستندات و تصاویری که در این مدت منتشر شده و حتی پیشروی آب شور خلیج‌فارس در مقطعی به زمین‌های کشاورزی آبادان و خرمشهر به علت کاهش آب از سوی رودخانه کارون، گواهی قاطع بر رد این فرضیه است.

زنده مانده به لطف فاضلاب

شاید جالب باشد که این روزها رودخانه کارون به لطف فاضلاب نفس می‌کشد و اندک آبی که در این رودخانه جاری است، به لطف همان فاضلاب است که چون سمی مهلک موجودات زنده رودخانه را نیز به کام مرگ کشانده است.

در همین زمینه همایون یوسفی دیگر نماینده اهواز می‌گوید: حلقه مشترک تمامی مشکلات زیست‌محیطی در خوزستان، کمبود آب است. در سال ۵۸ دبی رودخانه کارون حدود چهار هزار و ۵۰۰ مترمکعب در ثانیه بود ولی اکنون به ۳۰۰ مترمکعب در ثانیه کاهش پیدا کرده است. اگر ما بحث پائین‌دست کارون را حساب کنیم، فاضلابی که وارد کارون می‌شود اگر خارج شود شاید قسمت‌های پائین این رودخانه نیز خشک شود. از وظایف حاکمیتی دولت‌ها برقراری امنیت، آموزش و سلامت است که محیط‌زیست یکی از شاخص‌های امنیتی هر منطقه‌ای است و باید به آن وظیفه حاکمیتی عمل و این ضرورت را برای مردم تأمین کنیم.



یوسفی عقیده دارد که خشکی‌های رودخانه کارون که در مقطع اهواز به‌شدت به چشم می‌خورد و توی ذوق هر رهگذری می‌زد، عملیات لایروبی رودخانه کارون که این روزها قطره‌چکانی در بخشی‌هایی از رودخانه در حال انجام است را ضروری کرده است.

وی گفت: در جلسه‌ای که با وزیر نیرو برگزار کردیم، به بیان اهمیت، حفظ و احیای رودخانه کارون در استان خوزستان پرداخته شد و در آن جلسه از حاضران درخواست کردم تا نسبت به اجرای طرح‌های لایروبی و احیای رودخانه کارون به‌خصوص در محدوده شهرستان اهواز رسیدگی و پیگیری لازم را داشته باشد.

وی ادامه می‌دهد: از آنجا که یک شرکت هلندی و یک شرکت چینی نسبت به انجام لایروبی کارون با امکانات و تجهیزات مناسب اعلام آمادگی کرده‌اند، این مسئله را نیز در این جلسه مطرح کردیم که مورد بررسی حاضران قرار گرفت. معاون وزیر نیرو که در این جلسه حضور داشت، آمادگی و موافقت وزارت نیرو در خصوص حمایت از اجرای این پروژه مهندسی در رودخانه کارون از محل فاینانس خارجی را منوط به تعریف پروژه، اخذ مجوزهای لازم و برگزاری مناقصه بین‌المللی اعلام و مصوبه اخیر هیئت‌وزیران در خصوص استان خوزستان را بستر قانونی برای انجام این عنوان کرد.

حذف اعتبار لایروبی

این در حالی است که هوشنگ حسونی زاده معاون مطالعات پایه و طرح‌های جامع منابع آب سازمان آب و برق خوزستان که متولی اصلی رودخانه کارون است چندی قبل در یک جلسه، خبری ناامیدکننده‌ داد: از اهواز تا خرمشهر ۲۲ میلیون مترمکعب از رودخانه کارون باید لایروبی شود که برنامه جامعی در ذیل بحث کاهش آلودگی رودخانه کارون ارائه دادیم ولی متأسفانه اعتبار هشت هزار میلیارد تومانی که در شورای عالی آب اختصاص داده‌شده بود، حذف شد. در نقاط بحرانی خرمشهر این لایروبی صورت گرفته ولی کل مسیر اهواز تا خرمشهر ۳۸۰ میلیارد تومان اعتبار لازم دارد که در حال تلاش هستیم تا در قالب موافقت‌نامه‌ها کار جامعی در این زمینه انجام دهیم.

نامه سرگشاده‌ رئیس‌جمهور

شبکه مردم نهاد محیط زیست کشور: اراده‌ای قوی برای خشکاندن کارون، بزرگ‌ترین رود تمدن ساز کشور، شکل‌گرفته است همین سال گذشته بود که اعضای شبکه سازمان‌های مردم‌نهاد محیط‌زیست کشور در نامه سرگشاده‌ای به رئیس‌جمهور نوشته‌ بودند که اراده‌ای قوی برای خشکاندن کارون، بزرگ‌ترین رود تمدن ساز کشور، شکل‌گرفته است.

در این نامه با اشاره به ۵۰ سال سابقه سدسازی بدون ارزیابی زیست‌محیطی در کشور در خصوص رودخانه کارون عنوان شده است: بر این باوریم این روند به‌گونه‌ای پیش می‌رود که خواسته یا ناخواسته اراده‌ای قوی برای خشکانیدن بزرگ‌ترین رود تمدن ساز ایران یعنی کارون را شکل داده است که نمونه عینی آن را در طرح سد و انتقال آب پروژه‌های سد و تونل در استان چهارمحال بختیاری بر روی رودخانه‌ کارون از قبیل: ۱- تونل انتقال کوهرنگ یک ۲-سد و تونل انتقال کوهرنگ دو ۳- سد و تونل انتقال کوهرنگ سه ۴-سد و تونل چشمه لنگان سد و تونل سبزکوه ۵- سد چغاخور ۶- سد دره سبز گرگک ۷- سد سورک دهنو ۸-سد کارون چهار ۹- سد خرسان سه و سد ونک اشاره کرد.



در ادامه این نامه تأکید شده است: لذا ضمن احترام و تأکید بر تأمین اصولی آب آشامیدنی برای همه هموطنان عزیزمان، از جنابعالی استدعا داریم با استناد به مفاد اصول ۴۸، ۵۰ و ۴۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و مفاد ابلاغیه سیاست‌های کلی محیط‌زیست کشور که در آبان ماه ۱۳۹۴ توسط رهبر حکیم انقلاب ابلاغ شده است و نظر به خطر جدی انتقال غیر کارشناسی آب‌ها به نام آشامیدنی و به کام صنایع، دستور فرمایید پیش از آنکه آسیب‌ها و خسارت‌های بیشتری بر این اکوسیستم‌ها و پیکره طبیعت و محیط‌زیست ایران تحمیل شود نسبت به توقف کامل طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای و سدسازی‌های بدون ارزیابی محیط‌زیستی اقدام نمایند.

شواهد و قرائن حکایت از این دارد که با وجود تأکید همه مسئولان ارشد کشور بر حل مشکلات رودخانه کارون که این امر با وضوح بدون کتمان در سخنان رئیس‌جمهور، معاون اول وی، وزیر نیرو، وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان حفاظت از محیط‌زیست در سفر به خوزستان دیده می‌شود، ولی اراده قوی برای احیای رودخانه کارون وجود ندارد و این رودخانه سال‌به‌سال به سمت کوچک شدن و شاید از بین رفتن در حرکت است.

راستی محمد عباسی همان پیرمرد ماهیگیر که به علت خو گرفتن چند دهه‌ای با کارون از هر کارشناسی این رودخانه را بهتر می‌شناسد و می‌داند راز بی‌آبی آن چیست این را هم گفت که: «من فقط از مسئولان می‌خواهم این رودخانه را از خشکی نجات دهند. ما چشم امیدمان به کارون است. توی این گردوغبار که زندگی همه را تلخ کرده، لااقل کارون را از ما نگیرند.»

 

منبع: مهر