آنچه در پی آمده است نگاهی دارد به علل و عوامل پدیده توفان ها و ریزگردها به خصوص در غرب و جنوب غرب کشور که بخش اول آن را پریروز ملا حظه کردید و اینک بخش دوم‌ را می‌خوانید:

دستکم از یک دهه پیش چهار تغییر اساسی در روند رویداد توفان های گردوخاک در کشور رخداده است که عبارتند از: الف) افزایش فراوانی توفان های گردوخاک، ب) افزایش غلظت،
ج) افزایش مدت زمان ماندگاری و د)افزایش فاصله انتقال از ناحیه منشأ
الف) افزایش فراوانی توفان ها
بررسی آمار روزهای توأم با توفان های گردوخاک نشان میدهد که فراوانی رخداد توفان های گردوخاک در دهه های گذشته همواره با نوسان همراه بوده است و روند افزایشی ثابتی را نشان نمی دهد.
در سال های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۴ بالغ بر ۷۸۱ روز توأم با توفان گردوخاک ثبت شده است که ۶۵۸ روز آن توفان با منشأ خارجی، ۷۴ روز با منشأ داخلی و ۴۹ روز هم با منشأ مشترک بوده است. بیشترین روزهای گردوخاک در سال ۲۰۰۸ با تعداد ۱۲۳ روز در سال و کمترین میزان، مربوط به سال ۲۰۱۴ با تعداد ۲۷ روز در سال بوده است.
متوسط بیشترین روزهای گردوخاک در ماه هم به میزان ۱۴ روز مربوط به ماه خرداد و متوسط کمترین روزهای گردوخاک در ماه، به میزان ۴ / ۱ روز مربوط به ماه آبان است .همچنین حداکثر روزهای گردوخاک در ماه مربوط به ماه تیر ۲۰۰۹ با تعداد ۲۵ روز بوده است.
فراوانی توفان های گردوخاک به تفکیک منشأ در دوره زمانی یاد شده نشان می دهد: توفان های گردوخاک از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۸ با یک شیب قابل ملاحظه روند افزایشی داشته و پس از آن تا سال ۲۰۱۴ با یک شیب ملایم روند کاهشی دارد. به نظر میرسد آنچه که در دهه اخیر سبب تشدید توفان های گردوخاک شده است، افزایش در سایر ویژگی های این توفان ها نظیر غلظت، ماندگاری و فاصله انتقال است.
ب) افزایش غلظت
غلظت گردوخاک ازجمله شاخص هایی است که در یک دهه اخیر به شدت افزایش یافته است. بررسی آمارهای منتشر شده ازسوی اداره کل هواشناسی استان خوزستان نشان می دهد که در فاصله سال های ۱۳۸۰تا ۱۳۸۷ میزان حداکثر غلظت گردوخاک از ۲۲۰۰ میکروگرم بر مترمکعب به ۸۸۶۰ میکروگرم بر مترمکعب رسیده است با توجه به اینکه میزان غلظت مجاز گردوخاک ۱۵۰ میکروگرم بر مترمکعب است، بدیهی است که این میزان آلودگی با چه خطرات زیست محیطی همراه است .
مقایسه ویژگی توفان های گردوخاک در سال های مختلف نشان می دهد که در سالهای اخیر میزان ماندگاری و پایداری گردوخاک در استان خوزستان حدود چهار برابر افزایش یافته و میزان آلودگی هم تا مرز ۱۰۰۰۰ میکروگرم بر مترمکعب رسیده است.
طی ۱۰ سال اخیر ( ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴) تعداد ۳۸۵ مورد توفان گردوخاک با ماندگاری کمتر از ۱۲ ساعت، ۴۱ مورد با ماندگاری بین ۱۲ تا ۲۴ ساعت، ۶۶ مورد با ماندگاری بین ۲۴ تا ۴۸ ساعت، ۲۱ مورد با ماندگاری بین ۴۸ تا ۷۲ ساعت و ۱۴مورد هم با ماندگاری بیش از ۷۲ ساعت در ایستگاه اهواز مشاهده شده است. این میزان فقط برای ساعات متوالی و بدون هیچ وقفه ای است، در حالیکه با احتساب وقفه های چندساعته، این آمار به بیش از ۵۰۰ ساعت در همان سال رسیده است.
توفان های گردوخاک با منشأ داخلی بیشتر ماندگاری زیر ۱۲ راساعت دارند. علل اصلی این امر را می توان در اندازه قطر ذرات گردوخاک، وزن مخصوص آنها و همچنین شرایط آب وهوایی(رطوبت هوا، دمای هوا و چگالی هوا) جستجو کرد. هرچه قطر ذرات بیشتر و وزن مخصوص آنها هم بیشتر باشد، وزن آنها بیشتر بوده و در نتیجه زودتر ته نشین شده و ماندگاری کمتری خواهند داشت.
لازم به ذکر است که توفان های گردوخاک با ماندگاری چندروزه با منشأ خارج از کشور بوده و از نظر رسوبی بسیار ریزدانه تر هستند. ریزدانه بودن این ذرات به آنها این امکان را می‌دهد که مسافت های طولانی جابه جا شوند و به علت سبکی ساعت های طولانی در هوا معلق بمانند و درنهایت با تغییر شرایط آب وهوایی ته نشین شوند.
د) افزایش فاصله انتقال از ناحیه منشأ
در توفان های گردوخاک به دلیل ریز بودن ذرات نسبت به توفان های ماسه ای، جریان های رو به بالا می تواند این ذرات را به صورت معلق در هوا نگه داشته و تا مسافت های بسیار دور حمل کند. ازاین رو در سالهای اخیر که بیابان های حاصل از خشک شدن تالاب ها به کانون های تولید توفان های گردوخاک تبدیل شده اند، رسوبات ریزدانه رسی در بستر این کانون ها قابلیت انتقال تا مسافت های بسیار دور را دارند و علیرغم وجود موانع طبیعی نظیر رشته کوههای مرتفع زاگرس، به طور مکرر بخش های مرکزی و گاه شرقی کشور را تحت تأثیر قرار داده اند، به گونه ای که در مواردی از مجموع ۳۱ استان کشور، ۲۳ استان درگیر توفان های گردوخاک شده اند.
علل تشدید توفان ها
اگرچه فراوانی توفان های گردوخاک روند افزایش ثابتی را نشان نمی دهد، اما افزایش قابل ملاحظه شاخص هایی مانند غلظت، ماندگاری و فاصله حمل به روشنی گویای تشدید توفان های گردوخاک در دهه اخیر است. این تغییر تا حد زیادی ناشی از تغییر در مناطق منشأ این توفان ها بوده است. کانون بسیاری از توفان های گردوخاک در گذشته، صحراهای عربستان و شمال آفریقا بوده است. توفان های برخاسته از این مناطق به دلیل درشتی ذرات و نشست سریع، ماندگاری و قدرت انتقال کمتری داشته اند. اما بیش از یک دهه پیش به دلیل تشدید تغییرات آب وهوایی و خشکسالی ها
از یک سو و توسعه طرح های عمرانی وبرداشت بی رویه از منابع آب ازسوی دیگر، بسیاری از تالاب ها و نواحی مرطوب موجود در بین النهرین رو به خشکی نهاده و بیابان های کوچکی را ایجاد کرده است که منشأ بسیاری از توفان های گردوخاک در سال های اخیر کرده است. جنس رسوبات این مناطق از رسوبات رسی ریزدانه است که تا ارتفاع زیادی در جو بالا رفته و علاوه بر ماندگاری و غلظت زیاد، مسافت های بسیار زیادی انتقال می یابند.
در عرصه داخلی هم تشدید تغییرات آب وهوایی در قالب خشکسالی های پی درپی، سبب افزایش دماو کاهش رطوبت سطح زمین شده است. این تغییرات در کنار بهره برداری از طرح های کلان آبی نظیر تونل های انتقال آب، احداث سدها و شبکه های آبیاری که به برداشت بی رویه و غیراصولی از منابع آب منجر شده، باعث کاهش سطوح آبی و مرطوب و از بین رفتن پوشش گیاهی در بسیاری از مناطق شده است که شکل گیری کانون های داخلی تولید گردوخاک را به دنبال داشته است. صرفنظر از اینکه هر یک از عوامل تغییر اقلیم یا طرح های عمرانی در تشدید توفان های گردوخاک چه سهمی دارند، این عوامل سبب تغییر در سه پارامتر مؤثر در پیدایش کانون های
تولید گردوخاک شده ان که عبارتند از: دما، رطوبت و پوشش گیاهی.
افزایش دمای سطح
به طور کلی افزایش دمای زمین که به طور عمده ناشی از انتشار گازهای گلخانه ای بوده، امری شناخته شده است. میزان این افزایش دما در مناطق مختلف، متفاوت و در نقاطی که با خشکسالی توأم شده بیشتر نمایان شده است. این افزایش دما که اغلب با کاهش رطوبت به ویژه در نواحی خشک همراه است، سبب از بین رفتن تدریجی پوشش گیاهی و در نهایت شکل گیری کانون های تولید گردوخاک می شود. بررسی آماری میانگین حداکثر دمای روزانه درایستگاه اهواز در دوره ۳۰ ساله ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰ نشان میدهد که از سال ۱۹۹۶ افزایش محسوسی در میانگین حداکثر دمای روزانه رخ داده است.
کاهش رطوبت سطح
بررسی آماری میانگین رطوبت نسبی در ایستگاه اهواز در دوره ۳۰ ساله ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰ نشان می دهدکه میزان رطوبت از سال ۱۹۹۶ به شکل محسوسی کاهش یافته است .این کاهش رطوبت که در غالب کاهش سطوح آبی و خشک شدن پهنه های مرطوب نمایان شده است، نقش مهمی در گسترش بیابان ها و شکل گیری کانون های
تولید گردوخاک دارد. بخش زیادی از کانون های داخلی که در سال های اخیر شکل گرفته اند، شامل بخش های خشک شده تالاب هورالعظیم، شادگان و سایر آبگیرها و عرصه های مرطوب در جنوب و جنوب شرق استان است.
تخریب پوشش گیاهی
افزایش دما و کاهش رطوبت در هر ناحیه به طور طبیعی با از بین رفتن پوشش گیاهی همراه خواهد بود. با توجه به اینکه پوشش گیاهی نقش مهمی در تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش دارد، از بین رفتن این پوشش نقش قابل ملاحظه ای در بیابانزایی و تشکیل کانون های گردوخاک دارد. از بین رفتن پوشش گیاهی در حاشیه و بخش های خشک شده تالاب هایی چون هورالعظیم، شادگان و سایر آبگیرها و مناطق مرطوب از مهمترین دلایل گسترش کانون های داخلی در سالهای اخیر است.
ترکیب شیمیایی گردوخاک ها
با مطالعه ترکیب شیمیایی گردوخاک ها علاوه بر تشخیص اثر آنها بر سلامتی انسان ها، تاحدی می توان در مورد منشأ آنها اطلاعات کسب کرد. برای نیل به این امر نتایج بررسی ترکیب شیمیایی توفان گردوخاک ۳ بهمن ۱۳۹۳ ارائه می شود. توفان گردوخاک مذکور یکی ازشدیدترین توفان ها
بوده است که طی آن غلظت گردوخاک در شهرهای اهواز و ماهشهر به ترتیب به ۵۴ و ۶۶ برابر حد استاندارد رسیده است.
فراوانی عناصر اصلی در گردوخاک ها در مطالعه مذکور برای کلسیم، آهن، آلومینیوم، منیزیم، سدیم و پتاسیم به ترتیب برابر ۷ / ۲۲ ، ۷۱ / ۴ ، ۰۸ / ۴ ، ۴۲ / ۲ ، ۳۷ / ۲ و ۷۹ / ۰ درصد به دست آمده است. نکته مهم اینجاست که غلظت فلزات سنگین کادمیوم، سلنیوم، نیکل و کرم دارای غلظتی بسیار فراتر از حد مجاز برای سلامت انسان ها است.
از بین عناصر نیکل و کادمیوم، نشان از آلودگی شدید خاک های مناطق برخاستگاه به آلودگی های نفتی دارد. همچنین با افزایش سرعت باد در توفان های گردوخاک، ترکیب آن هرچه بیشتر به عناصر فلزی سمی آلوده تر شده و آلودگی های نفتی بیشتری به آن اضافه می شود. خاک های اراضی جنوب عراق، کویت و شمال عربستان و تا اندازه ای خاک های غرب استان خوزستان به ویژه در جنگ های ایران-عراق و عراق-کویت بین سال های ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۹ به مواد نفتی آغشته شده اند. غلظت بیش از اندازه عنصر سلنیوم هم می تواند حاصل از پالایش مواد نفتی و پتروشیمی و احتراق مواد سوختی مثل نفت و زغال باشد. این عنصر به راحتی در اثر باران، از خاک های آلوده به مواد نفتی زهکش شده و در تالاب ها تجمع می یابد.
با توجه به مطالب ذکر شده در مورد ترکیب شیمیایی گردوخاک ها، به خصوص فلزات سنگین موجود در آنها، انتظار میرود که مخاطرات آنها در مورد تأثیر بر سلامتی انسان ها، جانوران و گیاهان چشمگیر باشد. اورژانسی شدن بسیاری از شهروندان هنگام وقوع توفان های گردوخاک مصداق تأیید این موضوع است.
از جنبه دیگر بررسی آثار بلندمدت گردوخاک های مذکور بر سلامت انسان ها، جانوران و گیاهان هم قابل بررسی است.
روند شدت توفان ها در غرب کشور
با وجود پرآب ترین رودخانه های کشور در استان خوزستان که باعث رونق گرفتن کشاورزی در مناطق مجاور این رودخانه ها شده است، شرایط خشکسالی دهه اخیر و کاهش نزولات آسمانی، سدسازی روی رودخانه ها و مهار آب آنها و کاهش حقابه مناطق پایین دست باعث خشک و کم آب شدن تالاب های طبیعی استان، تبدیل زمین های کشاورزی به زمین های خشک و بیابانی و در نتیجه ایجاد و توسعه کانون های تولید گردوخاک در استان خوزستان شده است.

 

منبع: روزنامه اطلاعات