به اعتقاد مشاور بیوتکنولوژی سازمان حفاظت محیط ‌زیست، بهره‌مندی از محصولات تراریخته در کشاورزی به طور حتم ما را به کشاورزی پایدار و سازگار با محیط زیست نزدیک‌تر خواهد کرد.

به گزارش زیست آنلاین، نگاه به تراریخته طی سال‌های اخیر، بیش از آنکه در فضای علمی مطرح باشد، درگیر بحث‌های رسانه‌ای شده است. تغییر مدیریتی در سازمان حفاظت محیط زیست زمینه تغییر رویکردی در این سازمان نسبت به محصولات تراریخته را فراهم کرده است. اینکه تراریخته به محیط زیست خدمت می‌کند یا خیانت، هنوز محل بحث بسیاری از مختصصان بیوتکنولوژی است اما آنچه تا امروز مورد توافق موافقان و مخالفان است، ضرورت نگاه علمی به این فناوری است. علاوه بر این این تغییر رویکرد در سازمان حفاظت محیط زیست باعث ایجاد یک سمت مشاوره‌ای در این سازمان شده و عیسی کلانتری رییس سازمان محیط زیست به تازگی نیره اعظم خوش خلق سیما را به عنوان مشاور فن‌آوری و بیوتکنولوژی خود در سازمان حفاظت محیط زیست منصوب کرده است.

نیره خوش خلق سیما- دانشیار و رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی و دارای دکترای فیزیولوژی گیاهی است.


مشروح گفت‌وگو به شرح زیر است:

- یکی از نکاتی که به تازگی و بیش از پیش به چشم می‌آید تغییر رویکرد سازمان محیط زیست نسبت به محصولات تراریخته با روی کار آمدن مدیریت جدید است، پیش از این خانم ابتکار مخالف این محصولات بودند و حالا آقای کلانتری می‌گوید که این محصولات به محیط زیست کشور کمک می‌کند، علت این تغییر دیدگاه چیست؟

سیاست‌های سازمان حفاظت محیط زیست به ویژه درباره مهندسی ژنتیک در دوره‌های گذشته تحت تاثیر مستقیم جریان‌های تندرو زیست‌محیطی در جهان مانند صلح سبز و دوستداران زمین قرار داشته است. رفت و آمد مسئول کمپین مبارزه با مهندسی ژنتیک در خاورمیانه به نام آندرئاس فرایمولر از صلح سبز به سازمان حفاظت محیط زیست و برگزاری کنگره صلح سبز در ایران و دعوت از وانادانا شیوا یکی از رهبران صلح سبز هند و یا لیم‌چی‌کینگ در دوره‌های قبل، صدور بیانیه برای آزادی چند خرابکار صلح سبز در روسیه و بازنشر مطالب دوستداران زمین از سوی مدیریت سابق سازمان حفاظت محیط زیست، نشان دهنده نفوذ بالای این جریان‌های بازدارنده و فناوری هراس در دوره‌های گذشته در سازمان است. وانادانا شیوا و لیم‌چی‌کینگ از رهبران مؤثر این جریان در جهان هستند و با سرمایه بنیادهای غربی به کشورهای مختلف جهان سوم سفر و برای تقویت جنبش‌های ضد فناوری تلاش می‌کنند.

جالب اینکه فرایمولر در تاریخ ۳۱ اردیبهشت ۱۳۸۶ با ارسال ایمیل به یکی از مدیران سازمان ضمن ابراز رضایت از همکاری‌های قبلی به وی پیشنهاد می‌دهد از امکانات صلح سبز برای ریشه کن کردن کشت تراریخته در ایران استفاده کند. فرایمولر در جلسات سازمان حفاظت محیط زیست شرکت و به‌ صورت شخصی با برخی اشخاص و مسئولان این سازمان کشور ملاقات و موارد لازم را به آن‌ها منتقل کرد. دور جدید هجمه علیه این فناوری نیز در آذر ۱۳۹۴ با برگزاری کنگره بین‌المللی صلح سبز در تهران با مشارکت سازمان سابق محیط زیست و برخی ان.جی.او های عامل صلح سبز در ایران آغاز شد.

جریان بین‌المللی و استعماری مذکور با اشاعه مطالب کذب و غیرعلمی به گونه‌ای فضاسازی رسانه‌ای را سامان داده است که سازمان حفاظت محیط زیست، رسانه‌ها و ان.جی.او.های تحت حمایت آن در دوره‌های گذشته تنها در دو مقطع در سال‌های ۱۳۸۳ و ۱۳۹۴ که عزم تولید ملی این محصولات شکل گرفت اوج گرفته و در سایر مقاطع در ۱۵ سال گذشته که امریکایی‌ها تولیدکننده این محصولات بوده‌اند و ما مصرف‌کننده آن، هیچ نگرانی در رسانه‌ها دیده نمی‌شد. جالب آنکه مطابق آمار گمرک کشور از سال ۱۳۸۴ (سال توقف تولید برنج تراریخته تحت فشارهای رسانه‌ای غیرکارشناسی) تا سال ۱۳۹۱ با وجود رشد ۲۷ درصدی واردات کل کشور، واردات محصولات اساسی (که بیشتر آن از نوع تراریخته بوده است) ۵۳۰ درصد (از ۲.۴ به ۱۲.۸ میلیارد دلار) رشد داشت بنابراین، حاصل این جریان رسانه‌ای و احتمالا هدف از آن افزایش شدید وابستگی کشور در یکی از شاخه‌های بسیار مهم و سرنوشت‌ساز زیست‌فناوری کشاورزی و تهدید امنیت غذایی بوده است.

بنیاد صلح سبز که رهبری جریان بین‌المللی ضد مهندسی ژنتیک را برعهده دارد، به‌طور سنتی حضور فعالی در مجامع بین‌المللی و تدوین کنوانسیون‌های مرتبط داشته و ضمن تاثیرگذاری بر مقررات بین‌المللی با سازمان‌های حفاظت محیط زیست و ان.جی.او.های کشورها ارتباط دارد و اهداف خود را از این طریق در کشورها پیش می‌برد. درآمد افسانه‌ای صلح سبز از طریق جلب توجه مردم با انتشار مطالب جنجالی و خلاف واقع و همچنین جذب کمک برخی شرکت‌های تجاری و بنیادها تامین می‌شود. بنیادهای صهیونیستی بزرگی همچون ترنر، والاس، راسموسن و راکفلر از این جریان پشتیبانی مالی می‌کنند.

سرطان‌زایی محصولات تراریخته که سازمان حفاظت محیط زیست در گذشته آن را با تشریفات خاص و یک کنفرانس با مشارکت یک سازمان مردم نهاد ضد فناوری بزرگ‌نمایی کرد، حاصل مطالعه‌ای جعلی و مخدوش بود که با پشتیبانی مالی صلح سبز و چند شرکت مدعی صنعت ارگانیک توسط سرالینی انجام شده بود. برخی مطالعات ادعایی دیگر علیه محصولات تراریخته نیز با پشتیبانی مالی صلح سبز صورت گرفته و محتواهای تولیدی این بنیاد ثروتمند بین‌المللی به وفور در داخل کشور توسط عوامل مرتبط با سازمان حفاظت محیط زیست ترجمه و منتشر می‌شد.

منبع بسیاری از مطالب منتشر شده در داخل کشور را می‌توان در آثاری که صلح سبز و جریان همسو با آن منتشر می‌کنند یافت. جستجوی کلمه تراریخته در سایت سازمان حفاظت محیط زیست و جزواتی که برای مراکز حساس نظام مانند دفتر مقام معظم رهبری و شورای عالی امنیت ملی ارسال می‌کرد گویای این ارتباط است. جالب اینکه سازمان حفاظت محیط زیست صلاحیت اظهارنظر در مورد سلامت محصولات غذایی را ندارد و تنها می‌تواند در مورد مسایل زیست محیطی نظر دهد اما همه وقت خود را برای اظهارنظر خارج از حیطه خود صرف کرده است. خوشبختانه پاسخ همه این موارد توسط جامعه علمی و دانشگاهی کشور و انجمن‌های علمی مربوطه ارائه شده و شبهه‌ای باقی نمانده است.

- در رابطه با این محصولات سازمان محیط زیست چه مسئولیت‌هایی دارد؟

بر اساس قانون ملی ایمنی زیستی مصوب سال ۱۳۸۸ مجلس شورای اسلامی، سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان یکی از مراجع ذی صلاح ملی، مسئول «بررسی ارزیابی احتمال خطر زیست محیطی محصول تراریخته ارائه شده توسط متقاضی» است. مدارک مربوط به ارزیابی احتمال خطر زیست‌محیطی محصول تراریخته که متقاضی صدور مجوز از وزارت جهاد کشاورزی است، در کمیته ایمنی زیستی این سازمان مورد بررسی قرار خواهد گرفت و نتایج این بررسی به کمیته صدور مجوز وزارت جهاد کشاورزی و در مواردی به وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی ارسال خواهد شد تا تصمیم‌گیری نهایی در مورد آن محصول صورت گیرد. لازم به ذکر است که این سازمان مسئول صدور مجوز موجود زنده تراریخته در حوزه حیات وحش نیز هست که در صورت وجود تقاضا مورد بررسی قرار خود گرفت.

- محصولات تراریخته چه مزایایی برای محیط زیست دارند که آقای کلانتری موافقت صریح خود را با این محصولات اعلام کرده‌اند؟

مواضع جناب آقای دکتر کلانتری با آگاهی از نظرات کارشناسی جامعه علمی و دانشگاهی کشور و انجمن‌های علمی مرتبط بیان شده است. نه تنها مطالب خلاف واقع که بر ضد این فناوری منتشر می‌شود صحیح نیست بلکه بهره‌مندی از این فناوری در کشاورزی به طور حتم ما را به کشاورزی پایدار و سازگار با محیط زیست نزدیک‌تر خواهد کرد. از جمله اهمیت و کاربرد محصولات تراریخته برای محیط زیست می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

کاهش مصرف سموم: برای تولید محصولات تراریخته مقاوم به آفات نیازی به استفاده از سموم شیمیایی نیست. در مورد علف کش‌ها هم از نوع بسیار کم زیان‌تر مورد تایید سازمان بهداشت جهانی استفاده می‌شود. فناوری تراریخته در طول ۲۰ سال سابقه مصرف سبب کاهش مصرف آفت‌کش‌ها به مقدار ٥٨٤ میلیون کیلوگرم شده و از این طریق به حفظ محیط زیست کمک کرده است. در مطالعه‌ای با بررسی ۱۴۷ مقاله علمی معتبر ثابت شده است که فن آوری محصولات حاصل از مهندسی ژنتیک استفاده از آفت‌کش‌های شیمیایی را ۳۷ درصد کاهش داده است.

امکانپذیری کشاورزی در شرایط سخت (کم آبیاری، شورورزی): استفاده از گیاهان تراریخته‌ای که بتوانند شرایط سخت و شوری خاک و آب را تحمل کرده یا متحمل به کم‌آبی باشند امکان استفاده از زمین‌های شور و شرایط محیطی سخت را برای تولید محصولات کشاوری امکان‌پذیر می‌کند. به‌طور ویژه در کشور ما که با کمبود آب مواجه هستیم استفاده از محصولات تراریخته متحمل به خشکی مانند برنجی که می‌تواند بدون نیاز به غرقابی کشت شود بسیار حائز اهمیت است. مهندسی ساختار ریشه در گیاهان تراریخته نیز در دستور کار است که می‌تواند انقلاب سبز دیگری در جهت تولید گیاهان متحمل به خشکی برای تهدید کم آبی آینده کشورها باشد و در واقع ایران می‌تواند مانند کشور هند از تراریخته به عنوان راه نجات برای مقابله با کم آبی در حوزه کشاورزی استفاده کند.

حفظ تنوع زیستی: این فناوری با افزایش بازدهی کشاورزی موجب صرفه‌جویی در زمین مصرفی به میزان ١٥٢ میلیون هکتار بین سال‌های ١٩٩٦ تا ٢٠١٤ شده است. این امر از طریق جلوگیری از تبدیل بیشتر زمین‌های بکر به زمین‌های کشاورزی به حفظ تنوع زیستی کمک کرده است. حفظ موجودات مفید و غیرهدفی که با مصرف سموم آفت‌کش همگی از بین می‌روند مصداق دیگری برای کمک به تنوع زیستی است همچنین با مقاوم‌سازی ارقام با ارزشی که به علت حساسیت به آفات و بیماری‌های خاصی از تولید خارج شده بودند و یا به‌کارگیری پتانسیل ژنتیکی گونه‌های وحشی برای تولید گیاهان برتر، تنوع ژنتیک افزایش می‌یابد.

کاهش گاز کربنیک: این محصولات تنها در سال ٢٠١٤ باعث کاهش تولید گازدی اکسید کربن به مقدار ٢٧ میلیارد کیلوگرم (٢٧ میلیون تن) شده‌اند که معادل خروج ١٢ میلیون خودرو از جاده‌ها به مدت یک سال بود.

نجات گونه‌های در حال انقراض و احیای گونه‌های منقرض شده نیز از دیگر کابردهای مهندسی ژنتیک است که برای محیط زیست حائز اهمیت بالایی خواهد بود.

-آیا آقای کلانتری صلاحیت لازم را برای اظهار نظر راجع به فناوری تراریخته دارد؟ آیا او در اظهار نظرهای خود از نظر کارشناسان استفاده کرده است ؟

بر اساس قانون ملی ایمنی زیستی، سازمان حفاظت محیط زیست به همراه وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی و وزارت جهاد کشاورزی، از مراجع ذی صلاح صدور مجوز در رابطه با محصولات تراریخته (حوزه حیات وحش) و مسئول «بررسی ارزیابی احتمال خطر زیست محیطی انجام شده توسط متقاضی» نیز است بنابراین پشتوانه قانونی اظهارنظر در حوزه ارزیابی‌های زیست محیطی این محصولات را دارد. از نظر محتوایی نیز موضع‌گیری او با آگاهی از نظرات کارشناسی بوده است که مراجع رسمی متولی این حوزه در جهان درباره سلامت این محصولات به اجماع بیان کرده‌اند. اگرچه مخالفت‌های سیاسی و رسانه‌ای و راه اندازی کمپین از سوی جریان‌های تندرو ضدفناوری مانند صلح سبز گاه با بزرگ‌نمایی‌هایی همراه است اما نمی‌توان آن را در برابر اجماع بیش از ۲۰۰ مرکز علمی جهان و مراجع رسمی مانند سازمان جهانی بهداشت، فائو و سازمان‌های محیط زیست و غذا و داروی کشورها قرار داد.

سازمان حفاظت محیط زیست به لحاظ جایگاه خود موظف به اجرای تکالیف قانونی خویش است و نه اظهارات سیاسی و رسانه‌ای طیف‌های مختلف که بر اساس منافع شخصی و گروهی صورت می‌گیرد. سیاست‌های کلی و بلندمدت جمهوری اسلامی ایران (مصوب ۷۹/۱۱/۳)، سند ملی زیست فناوری (۱۳۸۴) و راهبردهای اجرایی آن مصوب  شورای عالی انقلاب فرهنگی (۱۳۸۶) و قانون ملی ایمنی زیستی (ماده ۲) با تایید سلامت و تاکید بر ضرورت بهره‌مندی از این فناوری، تولید محصولات اصلاح شده ژنتیک و تراریخته را تکلیف کرده‌اند همچنین مقامات وزارت بهداشت و حتی وزرای سابق بهداشت دکتر ملک‌زاده، دکتر پزشکیان و دکتر لنکرانی و مراجع رسمی دیگرهمچون ستاد توسعه زیست فناوری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج وزارت کشاورزی، مرجع ملی ایمنی زیستی، مراکز پژوهشی ملی و انجمن‌های علمی بیوتکنولوژی، ژنتیک، اصلاح نباتات و ایمنی زیستی همواره با رد شایعات بر سلامت این فناوری و استفاده از ظرفیت آن برای حل معضلاتی چون بحران آب کشاورزی، حذف سموم شیمیایی و افزایش کمیت و کیفیت محصول تأکید کرده‌اند.

- گفته می‌شود تولید این محصولات برخلاف قانون است و برنامه ششم توسعه نیز تولید این محصولات را ممنوع کرده است. صحت این ادعا را تایید می‌کنید؟

خیر. قانون برنامه ششم توسعه بر لزوم انجام ارزیابی‌های ایمنی زیستی تاکید داشته است و این موضوع نیز مسئله جدیدی نیست و در قانون ملی ایمنی زیستی نیز بر این موضوع تاکید شده بود. این جریان در حالی از «ممنوعیت تراریخته در برنامه ششم توسعه» به‌عنوان یکی از مستندات خود در نقد موضع سازمان حفاظت محیط زیست سخن گفته است که اساسا چنین مصوبه‌ای وجود خارجی ندارد. تنها مصوبه‌ای که در این باره در برنامه ششم توسعه موجود است، بند ز ماده ۴۱ است که بر رعایت قانون ایمنی زیستی و صدور مجوز برای محصولات تراریخته تاکید کرده است. قانون ملی ایمنی زیستی (مورد تاکید در ماده مذکور) در ماده ۲، دولت را مکلف کرده است تمهیدات لازم را برای تسهیل «تولید، رهاسازی، نقل و انتقال داخلی و فرامرزی، صادرات، واردات، عرضه، خرید، فروش، مصرف و استفاده از موجودات زنده تغییر شکل‌یافته‌ژنتیکی با رعایت مفاد این قانون» فراهم آورد. همان‌طور که گفته شد زیست‌فناوری کشاورزی و تولید محصولات تراریخته در اسناد بالادستی دیگر نیز مورد تاکید است و به‌طور حتم مراجع قانونی کشور این حجم از جعل و دروغ‌پردازی را تحمل نخواهند کرد. موضع قاطع رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در دفاع از علم و فناوری نیز با آگاهی از تکالیف قانونی و اسناد بالادستی کشور و در همراهی با اجماع نظر جامعه دانشگاهی و مراجع رسمی متولی امر بیان شده و خدشه‌ای بر آن وارد نیست؛ اگرچه مخالفت‌هایی را از سوی کسانی که منافع شخصی، سیاسی و اقتصادی خود را دنبال می‌کنند برانگیخته است.

- دلایل محدودیت هایی که در برخی کشورها برای تولید و مصرف این محصولات تعریف شده چیست ؟

آنچه روشن است هیچ یک از کشورهای پیشرفته مصرف و واردات محصولات تراریخته را ممنوع نکرده‌اند البته در حوزه کشت محصولات تراریخته ۲۸ کشور جهان به کشت این محصولات مبادرت می‌کنند و اینکه دیگر کشورها کشت نمی‌کنند دلایل مختلفی دارد که هیچ یک از این دلایل به بحث سلامت این محصولات مرتبط نیست. برای مثال ژاپن با وجود صدور مجوز برای کشت و مصرف بیش از ۳۰۰ محصول تراریخته به دلیل شرایط اقلیمی و عدم رونق کشاورزی در این کشور معمولا این محصولات را نمی‌تواند کشت کند. به همین دلیل بسیاری از متقاضیان و تولیدکنندگان بذر در این کشور تقاضای صدور مجوز کشت را اساسا مطرح نمی‌کنند. برای مثال ژاپن به هیچ وجه امکان کشت سویا و ذرت را ندارد. به همین دلیل غیر تراریخته این محصولات نیز در ژاپن کشت نمی‌شود و عدم مشاهده کشت محصولات تراریخته در ژاپن به همین دلیل است. از سوی دیگر ژاپن یکی از تولیدکنندگان گل در جهان است به همین دلیل محصولاتی مانند گل رز تراریخته در ژاپن کشت می‌شود.

یک بحث عمده از سوی جریان مقابله با مهندسی ژنتیک این است که کشورهای اروپایی کشت و مصرف محصولات تراریخته را به دلیل عوارضی چون سرطان و بیماری‌های مشابه ممنوع کرده‌اند. اروپایی‌ها با وجود انجام آزمایشات طولانی و دقیق و سخت‌گیری‌های بیش از حد در حوزه صدور مجوز این محصولات هیچ عوارضی را برای این محصولات مشاهده نکرده‌اند و مجوزهای تولید و مصرف از سوی اداره ایمنی غذایی اتحادیه اروپا بر همین اساس صادر شده و می‌شود. این مجوزها در تمامی کشورهای عضو اتحادیه اروپا اعتبار دارند. سویا و ذرت تراریخته در حجم بالایی به اروپا وارد و مصرف می‌شود. عدم کشت محصولات تراریخته در برخی از این کشورها نیز بر اساس قانون ۲۰۱۵ صورت می‌گیرد که به تصریح این قانون شامل دلایل سیاسی، اقتصادی و سیاست‌های کشاورزی می‌شود.

بحث ممنوعیت کشت و مصرف در مورد سایر کشورهای اروپایی مانند سوییس نیز مطرح شده است. سوییس نیز بر اساس داده‌های موجود در صفحه اتاق تهاتر ایمنی زیستی این کشور برای محصولات تراریخته مختلف مجوز مصرف انسانی و دامی صادر کرده است بنابراین ممنوعیت مصرف تراریخته در سوییس خلاف واقع است. عدم کشت محصولات تراریخته در سوییس نیز مانند ژاپن عمدتا به دلیل عدم امکان کشت محصولات تراریخته موجود در بازار یعنی سویا، ذرت، کلزا و پنبه است. دولت این کشور برای آگاه‌سازی مردم ده‌ها پروژه تحقیقاتی را درباره سلامت محصولات تراریخته از طریق مراکز علمی این کشور سامان داد تا نظر کارشناسی و رسمی خود را در این باره به عموم و رسانه‌ها ابراز کند. در نهایت گزارشی پس از چهار سال تحقیقات فشرده پرحجم منتشر شد. گزارش مذکور شامل ۳۰ پروژه تحقیقاتی میدانی و یک متاآنالیز برای جمع‌بندی ادبیات علمی و مقالات موجود از همه مطالعات انجام شده در جهان درباره آثار محصولات تراریخته بود. نتیجه پروژه‌های میدانی در قالب ۷۰ مقاله علمی منتشر شده است. نتیجه نهایی این گزارش این بوده که هیچ خطر سلامتی و زیست محیطی برای محصولات تراریخته وجود ندارد.

به گزارش ایسنا، در بخشی از گزارش نهایی این پروژه آمده است: پروژه‌های تعریف شده به تاثیرات کشت محصولات تراریخته در حوزه اکولوژی خاک، تنوع زیستی، شار (انتقال) ژنی و آثار بر موجودات غیر هدف پرداخته است. هیچ یک از پروژه‌های تحقیقاتی مذکور خطرات زیست‌محیطی خاصی را در ارتباط با مهندسی ژنتیک سبز و یا خطراتی که مختص شرایط داخلی سوییس باشد نشان نداد. این نتایج با بیش از هزار مطالعه انجام شده در جهان که در این پروژه نیز بررسی شده‌اند هماهنگ است. سران جریان ضد این فناوری در کشور با زیرکی و بدون اشاره به اینکه هیچ یک از مراجع رسمی کشورها آثار جانبی ادعایی را تایید نکرده‌اند به بحث کشت و عدم کشت می‌پردازند و تلاش می‌کنند مردم را این گونه فریب دهند که مراجع رسمی متولی سلامت و محیط زیست در کشورها این فناوری را مردود می‌دانند. در حالی که کشورها با توجه به دلایل مختلف مانند آب و هوا و سیاست‌های کشاورزی و غیره نیز ممکن است محصولی را کشت نکنند یا نتوانند کشت کنند.