گرمسار ازجمله مناطق نسبتاً خشک کشور است که در سال‌های اخیر باوجود پدیده خشک‌سالی و تغییرات آب و هوایی بیابان‌زایی را نیز پشت درهای شهر، مشاهده می‌کند.

به گزارش زیست آنلاین، لکه‌ای میان کویری خاکی‌رنگ، این تصویر گرمسار است وقتی با هواپیمای تهران-مشهد به شرق پایتخت نزدیک می‌شوی شهری کویری که طی دهه‌های گذشته و به دلایل مختلف ازجمله تغییرات آب و هوایی، خشک‌سالی‌های پی‌درپی، با بحران مواجه بوده که به‌تبع آن، گسترش بیابان و خشک‌سالی این منطقه را فراگرفته است، اما باید در نظر داشت که بیابان‌زایی علت و عوامل گوناگون دارد که نقش انسان در افزایش آن نیز حائز اهمیت قلمداد می‌شود اما درهرصورت باید گفت یکی از مهم‌ترین پیامدهای بیابان‌زایی، از بین رفتن زمین‌های حاصلخیز محسوب می‌شود که طی این فرآیند خاک، پتانسیل تولید بیولوژِیک خود را از دست می‌دهد.

بیابان‌زایی برای گرمسار و برنامه‌های توسعه و کشاورزی پایدارش که این روزها، همه درباره‌شان صحبت می‌کنند، خطراتی جدی را به دنبال می‌آورد. بیابانی شدن، تهدید بزرگی برای تمام برنامه‌های توسعه است به همین سبب وقتی اکوسیستم در معرض تهدید واقع می‌شود و در حقیقت فرصت ترمیم و بازسازی طبیعی را نیز از آن بگیریم، قطعاً شاهد تشدید تخریب و پیش روی بیابان به‌سوی شهر گرمسار هستیم که خساراتش با هیچ‌چیزی جبران نمی‌شود.

عدم اجرای صحیح برنامه‌ها مهمترین مشکل گرمسار

بیابان‌نزایی اما تأثیرات اجتماعی فراوانی نیز دارد از خالی شدن روستاها و مهاجرت به شهرها گرفته تا معضلات اجتماعی رنگارنگ که هریک برای برطرف شدن نیازمند وقت، انرژی و هزینه هستند؛ یونس شاه‌حسینی کارشناس اجتماعی از آن دست افرادی است که در حوزه پیامدهای اجتماعی بیاب نزایی تحقیقاتی کرده و معتقد است: با توجه به اینکه وجه قالب اقتصاد شهرستان گرمسار، کشاورزی است و یکی از مهم‌ترین عوامل توسعه اقتصادی-اجتماعی این شهرستان به شمار می‌رود که در این راستا توسعه و آبادانی دشت گرمسار با حوزه آبخیز حبلِ رود ارتباط مستقیم دارد. این موضوع اما همواره یکی از دغدغه‌های مردم این منطقه بوده است.

اغلب اراضی گرمسار به دلیل دوری از منابع رطوبتی دارای اقلیم خشک و نیمه‌خشک است. برای پیشگیری از بیابان‌زایی و توسعه اراضی بیابانی این منطقه در طول نیم‌قرن اخیر، طرح‌ها و برنامه‌های مختلفی در سطح شهرستان و حوضه آبریز حبلِ رود مطرح‌شده که تعدادی از آن‌ها اجرا و برخی نیز در دست اقدام است اما بعضاً این طرح‌ها و برنامه‌ها به دلایل مختلف ازجمله عدم برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های توسعه جامع در سطح حوضه آبخیز حبلِ رود و دشت گرمسار، نقش بارز و تأثیرگذاری برای حل مشکلات موجود ایفاء نکرده‌اند.



بیابان‌زایی در گرمسار چقدر جدی است؟

برای اینکه درباره بیاب نزایی صحبت کنیم ابتدا باید بدانیم با چه وسعت و حجم و در چه ابعادی از بیابان‌های گرمسار روبرو هستیم برای پاسخ این سؤال که بیابان‌زایی چقدر جدی است باید به سراغ بهترین شخص رفت. اسماعیل عرب معصومی رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری گرمسار که درباره خطر جدی بیابان و بیابان‌زایی و ابعاد وسیع خطرات بیابان می‌گوید: وسعت مناطق بیابانی شهرستان ۲۸۱هزار و ۹۰۸ هکتار است.

از این میزان ۱۵هزار و ۴۱۳ هکتار از عرصه‌های بیابانی این شهرستان تحت تأثیر شدید فرسایش بادی قرار دارد و جزء کانون‌های بحرانی بیابان‌زا قلمداد می‌شود که باید با اقدامات و راهکارهای تحقیقاتی، اجرایی و راهبردی تلاش برای جلوگیری از گسترش این پدیده و مهار روند بیابان‌زایی کرد.

کانون بیابان‌زایی گرمسار کجاست؟

عرب معصومی اما درباره ۱۲ کانون بحرانی بیابان‌زا به مساحت یک هزار و ۱۲۸هکتار در شهرستان گرمسار، این‌گونه توضیح می‌دهد: وسعت مناطق بیابانی و فرسایش خاک در شهرستان قابل‌توجه است، چراکه فرسایش بادی در مناطق ضلع جنوبی، ضلع غربی، اراضی مزروعی و روستاهای جنوب و جنوب غربی غیاث آباد، فجران، کهک، سترد، جوادآباد، رشته، سعدآباد، نورالدین، روستای شور قاضی ایوانکی، بسیار است، امروز همچنین روستاهای حاشیه کویر در معرض شدید کانون‌های فرسایش بادی واقع‌شده‌اند و شروع آن از ایستگاه کویر در ضلع غربی بزرگراه قم- گرمسار است که از جنوب غربی شهرستان به حرکت درمی‌آید و تا انتهای گرمسار را طی و به شهرستان آرادان می‌رسد.

۱۵هزار و ۴۱۳ هکتار از عرصه‌های بیابانی گرمسار تحت تأثیر شدید فرسایش بادی قرار دارد.از عواملی که در آسیب‌پذیری خاک و در معرض بیابان‌زایی قرار گرفتن اراضی این منطقه نقش مهمی ایفا می‌کند، وجود باطله‌های مازاد بر مصرف مواد معدنی و برداشت‌های بی‌رویه از معادن نمک و شوره و منبع آب‌های زیرزمینی، افزایش تبخیر و تعرق از سطح خاک کشوری است.

بعضاً حتی مشاهده‌شده که کانون‌های بادی به‌صورت خطی حتی شهرستان سمنان را نیز طی نمی کند که در این صورت و بر اساس پژوهش به‌عمل‌آمده توسط اساتید دانشکده بیابان دانشگاه تهران، این عامل باعث ایجاد کانون های بادی می شود که بعضاً  می توانند ۱۲ تن ماسه‌بادی را جابجا کنند.

اما از سوی دیگر نیز باید گفت حوزه ایوانکی از توابع گرمسار نیز به‌واسطه اقلیم خشک و شکننده در جغرافیای حاشیه کویر مرکزی از اهمیت بالایی برخوردار است که از سال۹۲ با وسعت ۱۰ هزار و ۱۱۹هکتار دارای طرح مطالعاتی حاشیه کویر مرکزی شده که با اجرای پروژه آبخیزداری، تغذیه سفره‌های زیرزمینی، کنترل رسوب و جلوگیری از خروج سیلاب‌های زودگذر فصلی در این منطقه و ایجاد پوشش گیاهان مرتعی مختلف به مهار روند بیابان‌زایی کمک شده است.



کشاورزی نادرست یکی از ارکان بیابان‌زایی است

رئیس اداره منابع طبیعی گرمسار همچنین معتقد است: استفاده بی‌رویه سموم و کودهای شیمیایی سرزمین‌های حاصلخیز نیز باعث فرسایش و از بین رفتن خاک می‌شود با این اقدامات فشار زیادی به خاک می‌آوریم و باعث فقیر شدن خاک و درنتیجه ناپایداری منابع خواهد شد از سوی دیگر توجه ویژه و استفاده بهینه از خاک توسعه پایدار و امنیت تولیدات کشاورزی را به همراه خواهد داشت.

کنترل بیابان‌زایی، فرصت‌های فروانی برای ایجاد اشتغال، افزایش درآمد و تولیدات کشاورزی و بهبود وضعیت معیشت اقتصادی فراهم می‌کند.اولویت مبارزه با پدیده بیابان‌زایی، پیشگیری از تخریب زمین‌هایی است که هنوز به‌طور کامل تخریب نشده‌اند و یا میزان تخریب در آن‌ها کم است، این در حالی است که برای اراضی تخریب‌شده نیز بایستی برنامه‌های اصلاحی متناسب با منطقه در نظر گرفت همچنین تقویت زمینه آگاهی و نظام‌های مراقبتی برای مناطق در معرض بیابان‌زایی و خشک‌سالی، مبارزه با تخریب زمین از طریق حفاظت خاک، جنگل‌کاری و احیای جنگل‌ها و مراتع، تشویق و ارتقا سطح مشارکت‌های عمومی و آموزش‌های زیست‌محیطی با تمرکز بر بیابان‌زایی و مدیریت آثارخشکسالی از سایر اولویت‌های مبارزه با پدیده بیابان‌زایی است.

برای مقابله با مشکلات زیست‌محیطی، اقتصادی و کشاورزی متأثر از بیابان‌زایی نیازمند راهکارهای عملیاتی و منسجم همراه با آموزش و مشارکت‌های مردم، است. چراکه با کنترل بیابان‌زایی، فرصت‌های فروانی برای ایجاد اشتغال، افزایش درآمد و تولیدات کشاورزی و بهبود وضعیت معیشت اقتصادی ساکنان این منطقه فراهم شود.

تخریب منابع طبیعی عامل بیابان‌زایی است

شاه‌حسینی معتقد است که برای برطرف ساختن مشکلات می‌بایست برنامه‌ریزی صحیحی را صورت دهیم اما این برنامه‌ریزی‌ها در همه نقاط کشور یکسان نبوده و تابع برخی شرایط محیطی هستند، نظر این کارشناس این‌چنین است: گرمسار ازجمله دشت‌ها و مناطق نسبتاً خشک کشور محسوب می‌شود، طی دهه‌های گذشته و به دلایل مختلف ازجمله تغییرات آب و هوایی، خشک‌سالی‌های پی‌درپی این منطقه را با بحران مواجه کرده است. وسعت منطقه گرمسار به لحاظ استمرار خشک‌سالی، روزبه‌روز در حال افزایش است و شاهد تخریب منابع طبیعی و فرسایش خاک هستیم.

باید بپذیریم که اجرای برنامه‌های مقابله با این وضعیت نیز، باید جامع باشد زیرا از عوامل مهم و اصلی بروز این وضعیت انجام یک سری اقدامات یک‌سویه و تک‌بعدی، ضعف علمی برخی مطالعات صورت گرفته، تأثیرگذاری تصمیمات سیاسی و اداری بر مطالعات کارشناسی، طولانی شدن زمان اجرای طرح‌ها و تغییر نظام‌های بهره‌برداری کشاورزی در دشت گرمسار، بوده و همین مقوله اهمیت خاص و توجه ویژه حفاظت از آن را به‌خوبی نمایان می‌سازد.

کنکاش در بروز حوادث طبیعی که در دنیا رخ می‌دهد، نشان داده که در بیشتر مواقع تخریب منابع طبیعی، از عوامل مهم واصلی بروز آنان بوده و همین مقوله اهمیت خاص و توجه ویژه حفاظت از طبیعت را به‌خوبی نمایان می‌سازد. امنیت اکولوژیکی، وابسته به یک شهر یا منطقه خاص نیست و کل کشور را شامل می‌شود.

علاوه بر تغییرات آب و هوایی، خشک‌سالی، برداشت بیش‌ازحد از چاه‌های آب کشاورزی، پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی، املاح حاصل از آب چاه‌ها، کودهای شیمیایی و کاهش ورودی رودخانه حبلِ رود، در زمره عواملی هستند که باعث کاهش حاصل‌خیزی خاک‌های دشت گرمسار شده‌اند که نتیجه آن گسترش اراضی بیابانی و خشک است و باعث اتلاف سرمایه‌های ملی و عدم کارایی طرح‌ها و تخریب منابع کمیاب آب‌وخا ک می شود.



عوامل انسانی در بیابان زایی دخیل هستند

افشین مشیری مدیر جهاد کشاورزی گرمسار نیز  ضمن تشریع چگونگی نقش عوامل طبیعی و انسانی در توسعه بیابان، می‌گوید: در عوامل انسانی، کشاورزی‌های ناپایدار، استفاده بیش‌ازحد از آب‌های زیرزمینی، شور و قلیایی شدن خاک، چرای بیش‌ازحد دام، فشار زیاد به مراتع و تغییر کاربری اراضی است که موجب می‌شود فعالیت‌های انسانی، نقش تشدیدکننده را در روند بیابان‌زایی ایفا کند.

مسئله دیگری که باید مدنظر قرار دهیم، بحث تغییرات اقلیمی است که تأثیرات منفی بر خاک می‌گذارد و افزایش دما باعث می‌شود تبخیر آب بیشتری داشته باشیم از طرفی بارندگی‌ها هم کاهش‌یافته یا نامنظم شده‌اند، بنابراین باید با برخی راهکارها مانند کاهش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی، کاهش استفاده از کودها، سموم و کنترل فرسایش  خاک اقدام کنیم.

کشاورزان از بیابان زایی می‌گویند

کارخانه‌های گرمسار و آرادان بدون مجوز مبادرت به حفر چاه کرده‌اند و استحصال غیرقانونی دارند.یکی از اقشاری که بیابان‌زایی را باپوست و گوشت و خونشان همه‌روزه لمس می‌کنند وزندگی‌شان تحت تأثیر آن است کشاورزان هستند، برای این مقوله باید به نزدشان رفت و از آن‌ها پرسید، بیابان‌زایی چه نقشی در کاهش تولیدات کشاورزی دارد، بندالی یکی از این کشاورزان است که در آردان زندگی می‌کند وی معتقد است که فقط بهره‌برداران بخش کشاورزی، برداشت بیش‌ازحد از چاه‌های آب کشاورزی ندارند بلکه می‌توان به کارخانه‌ها زیادی در نواحی و شهرک‌های صنعتی گرمسار و آرادان اشاره داشت که بدون مجوز مبادرت به حفر چاه کرده‌اند و استحصال غیرقانونی دارند پس همه تقصیرها را نباید بر گردن کشاورزان انداخت که مقوله آب کشاورزی باعث بیابان زایی شده است.

ضرورت مبارزه با پدیده بیابان‌زایی

برای بررسی تأثیرات آب بر بیابان‌زایی اما باید به سراغ ولی‌الله جوراب لو مدیر امور منابع آب گرمسار رفت او از آن دست افرادی است که معتقدند چاه‌های عمیق به‌عنوان یکی از علت‌های اصلی توسعه بیابان محسوب می‌شوند و باید دراین‌باره کاری صورت داد: حفر چاه‌های عمیق و کاهش سفره‌های زیرزمینی یکی از دلایل اصلی توسعه بیابان است زیرا در اقلیمی خشک و نیمه‌خشک قرار داریم و بارندگی‌ها آن‌قدر نیست که بتواند برداشت‌های آب را جبران کند و برداشت‌ها بیش‌ازحد توان طبیعی است.

وقتی منابع آبی را از دست می‌دهیم موجب از دست دادن تولید است، تعریف بیابان هم این است که کاهش کارایی تولید یعنی بیابان‌زایی، بنابراین هر اقدامی که منجر به کاهش پتانسیل آب شود، می‌تواند در تشدید بیابان‌زایی مؤثر باشد.

به گزارش مهر، مبارزه با بیابان‌زایی ضرورت دارد و به نظر می‌رسد، ازجمله راهکارهای مؤثری که می‌توان برای مهار پدیده بیابان‌زدایی به کار گرفت. به کار گرفت، حفاظت از خاک، تعادل سازی در محیط‌های طبیعی، توسعه آبیاری‌های مصنوعی، کشت درختچه‌ها و توسعه گیاهان کم آب، استفاده از تجربیات بومی و محلی  به خصوص مشارکت مردم برای حفاظت و جلوگیری از تخریب خاک است.

​