محققان واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد در پژوهشی میزان تلفات جاده‌ای پستانداران گوشت‌خوار را در ایران بررسی کردند. در این پژوهش تصادفات جاده‌ای عامل نیمی از مرگ و میر «یوز ایرانی» عنوان شد.
دریافت صفحه با کد QR
میزان مرگ و میر یوزپلنگ ایرانی در تصادفات جاده ای
8 مهر 1397 ساعت 5:30
محققان واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد در پژوهشی میزان تلفات جاده‌ای پستانداران گوشت‌خوار را در ایران بررسی کردند. در این پژوهش تصادفات جاده‌ای عامل نیمی از مرگ و میر «یوز ایرانی» عنوان شد.
به گزارش زیست آنلاین، جاده و جاده‌سازی، از ارکان اساسی پیشرفت هر سرزمینی هستند و توجه به آنها، از امور بدیهی برای رسیدن به توسعه اقتصادی و اجتماعی محسوب می شود. اما نداشتن استراتژی‌های بلندمدت در این خصوص، می‌تواند به سایر بخش‌ها، نظیر محیط زیست آسیب برساند.
افزایش شبکه جاده‌ای در هر کشوری، از شاخصه‌های مهم توسعه و شهرنشینی به‌حساب می‌آید، اما از سویی، به‌عنوان یک تهدید جدی نیز برای تنوع زیستی و جمعیت‌های جانوری محسوب می‌شود و در مناطقی با افزایش توسعه و شهرنشینی عملا تخریب و تقطیع زیستگاه‌های جانوری اجتناب‌ناپذیر بوده است.
حضور جاده‌ها در مناطق حفاظت‌شده، کارکردهای مؤثر این‌گونه مناطق برای زیست‌گونه‌های جانوری را کاهش می‌دهد. برای مثال در کشور ما، جاده «پارک ملی گلستان» یکی از نمونه‌های بارز این موضوع است.
بر اساس نظر متخصصان امر، تلفات جاده‌ای، سبب کاهش بقا و تراکم جمعیت‌های جانوری می‌شوند و در این میان، گوشتخواران از آسیب‌پذیری زیادی برخوردار هستند.
بنابراین به نظر می‌رسد با توجه به روند توسعه در جوامع بشری به ویژه در کشورهای درحال‌توسعه‌ای نظیر ایران، جاده‌ها به‌عنوان یک عامل مهم در تهدید بقای جمعیت‌های حیات‌وحش به شمار می‌روند و لذا ضروری است که دست‌یابی به روش‌های تخفیف آثار نامطلوب جاده‌ها در اولویت برنامه‌ریزان حفاظتی قرار گیرد.
بررسی میزان تلفات جاده‌ای پستانداران گوشت‌خوار در ایراندر همین رابطه و به‌منظور دست‌یابی به دیدی همه‌جانبه‌تر از ماجرا، گروهی از محققان از واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان حفاظت محیط زیست و همچنین اداره کل حفاظت محیط زیست کرمان، پژوهشی انجام دادند که در آن میزان تلفات جاده‌ای پستانداران گوشت‌خوار در ایران مورد بررسی قرار گرفته است. این بررسی نشان می دهد که جاده‌سازی غیراصولی، همه‌ساله مرگ‌ومیر جاده‌ای بسیاری را برای جانوران وحشی به دنبال داشته است.
برای انجام این مطالعه جالب‌توجه، داده‌های مرگ‌ومیر پستانداران از طریق اطلاعات موجود در پایگاه داده‌های مرگ‌ومیر پستانداران سازمان حفاظت محیط زیست، گفتگو با کارشناسان مطلع در مراکز محیط زیست استان‌ها و پیگیری اخبار تلفات پستانداران از وب‌سایت www.iew.ir، برای یک بازه زمانی ۹ ساله در فاصله سال‌های ۱۳۸۶ تا نیمه نخست سال ۱۳۹۴ جمع آوری شده‌است.
سیده مرضیه موسوی، محقق اصلی این پروژه در گفتگو با خبرنگار مهر، می گوید: این بازه زمانی، به این دلیل انتخاب شده است که داده‌های مورد نیاز برای آن در دسترس و برای این کار علمی، مناسب بوده است.
تصادفات جاده ای عامل نیمی از مرگ و میر «یوز ایرانی»یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهند که در بازه زمانی مورد اشاره، تصادفات جاده‌ای، اولین عامل تأثیرگذار بر مرگ‌ومیر گوشتخواران کشور بوده‌اند و ۵۲ درصد از مرگ‌ومیر کل پستانداران، به‌طور مستقیم در ارتباط با تصادفات جاده‌ای رخ داده و در این میان، گوشتخواران با حدود ۶۴ درصد، بالاترین آمار مرگ‌ومیر جاده‌ای را داشته‌اند.
طبق این نتایج که در قالب مقاله‌ای علمی پژوهشی در فصل‌نامه «انسان و محیط‌زیست» وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی منتشر شده است، در بین گوشتخواران، سگ‌سانان با نزدیک به ۶۳ درصد بیشترین درصد آمار مرگ‌ومیر جاده‌ای را داشته‌اند و گربه‌سانان با ۲۰ درصد در مکان بعدی قرارگرفته‌اند.
به‌علاوه، یافته‌ها نشان می‌دهند که بیش از نیمی از مرگ‌ومیر یوزپلنگ آسیایی به‌طور مستقیم به عامل تصادفات جاده‌ای ارتباط داشته است. در این خصوص، جاده پارک ملی گلستان به‌تنهایی ۳۹ درصد از تلفات جاده‌ای حیات‌وحش کشور و ۷۸ درصد از تلفات جاده‌ای پلنگ‌ها را سبب شده است.
به گفته این پژوهشگر، تصادفات جاده‌ای را باید عامل مهمی دانست که در حال حاضر جمعیت بسیاری از گوشتخواران رأس هرم غذایی را در معرض تهدید قرار داده است.
موسوی که خود کارشناس دفتر حیات‌وحش و آبزیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت از محیط زیست است، در خصوص این آمار عجیب که نشان می‌دهد از هر دو مرگ اتفاق افتاده برای پستانداران وحشی، یکی به دلیل وقوع تصادف بوده است، به مهر گفت: «این موضوع از سویی نشان از آن دارد که ما داریم به سمت توسعه پیش می‌رویم. ولی این جاده‌سازی‌ها، عمدتاً در حاشیه یا حتی در بطن مناطق حفاظت‌شده حیات‌وحش انجام شده و می‌شوند.
دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران در خصوص وضعیت کشورهای دیگر گفت: « این اتفاق در کل جهان به وقوع می‌پیوندد، برای مثال در کشور هندوستان، تلفات جاده‌ای، از عوامل اصلی تهدید پلنگ محسوب می‌شوند. ولی در کشورهای پیشرفته، راهکارهای خاص مقابله با این پدیده، اندیشیده و اجرایی شده است و به همین دلیل، آمارهای بالای جانوران وحشی کشته‌شده در اثر تصادفات جاده‌ای، بیشتر مختص کشورهای درحال‌توسعه‌ای نظیر ایران است».
سهم گوشتخواران از تصادفات جاده‌ای، ۸ برابر علف خوارانطبق آمار ارائه‌شده در این تحقیق، سهم گوشتخواران از تصادفات جاده‌ای، ۸ برابر علف خواران بوده است. همچنین در بین گوشتخواران، سگ‌سانان آماری بسیار بیشتر از گربه‌سانان در تصادفات جاده‌ای داشته‌اند که حدوداً سه برابر آنها بوده است.
موسوی در توضیح این آمار اظهار داشت: «گوشتخواران به خاطر ویژگی‌های رفتاری خود، برای مواردی چون تعیین قلمرو، جفت‌یابی، تولیدمثل و حتی غذا، چون نیاز غذایی بیشتری نسبت به علف خواران دارند، مجبور هستند که از مناطق معمول خود خارج بشوند و این باعث افزایش تلفات آنها می‌شود. اما در خصوص سگ‌سانان باید گفت که آنها به‌طورکلی تراکم جمعیتی بالایی نسبت به گربه‌سانان دارند و به‌علاوه، آنها همه نوع زیستگاه را انتخاب می‌کنند، مثلاً روباه هم در کوهستان و هم در دشت زندگی می‌کند.
وی افزود: «این بدان معنی است که دامنه پراکنش سگ‌سانان گسترده‌تر است و لذا طبیعتاً در معرض خطر بیشتری دارند. از سویی گربه‌سانان معمولاً به دلیل برخورداری از زیستگاه‌های خاص، کمتر از جاده‌ها عبور کرده و دچار تلفات می‌شوند. هرچند همین مقدار کم نیز برای جمعیت‌هایی نظیر جمعیت یوزپلنگ آسیایی و پلنگ که بیشتر در معرض خطر انقراض هستند، بالا محسوب می‌شود. برای مثال یوزپلنگ آسیایی که تنها ۴۰ تا ۵۰ قلاده از این حیوان آن‌هم صرفاً در کشور ما باقی‌مانده و به همین دلیل به یوزپلنگ ایرانی معروف شده است، از این لحاظ بسیار در خطر است».
این پژوهشگر در پاسخ به سؤالی در مورد نحوه برخورد کشورهای پیشرفته با مسئله تصادفات و مرگ‌ومیر جاده‌ای حیات‌وحش و همچنین ارائه پیشنهادهایی برای کشور خودمان اظهار داشت: «احداث روگذر و زیرگذرهای جاده‌ای، ایمن‌سازی جاده‌ها و نصب تابلو علائم راهنمایی و رانندگی برای هشدار عبور حیوانات از مواردی هستند که در کشورهای پیشرفته، به‌خوبی از آنها استفاده شده است. اما در کشور ما در این خصوص ضعف زیادی مشاهده می‌شود.
وی گفت: وزارت راه که به‌طور ویژه با این قضیه درگیر است، باید همکاری و هماهنگی بیشتری با سازمان محیط زیست داشته باشد. همچنین سایر ارگان‌های دولتی و پلیس‌راه نیز دراین‌باره باید برای کمک وارد شوند تا شاید در آینده، شاهد کاهش روند دردآور کشته شدن حیوانات به ویژه موارد در خطر انقراض، به دلیل تصادف با خودروها باشیم».
این جاده‌ها با محیط‌زیست می‌جنگندبقای گونه‌های جانوری را دیگر باید پای بخت و اقبال گذاشت، زیرا در آشفته بازار محیط‌زیست کشور اگر گونه‌ای بتواند از دست شکارچیان مجاز و غیرمجاز قسر در برود و قطعه‌قطعه‌شدن زیستگاهش را تاب آورده و بر اثر گرسنگی تلف نشود، به احتمال زیاد هنگام عبور از جاده‌هایی که به قلب زیستگاه‌های کشور نیز نفوذ کرده‌اند بر اثر تصادف با خودرو جانش را از دست خواهد داد، هرچند تاکنون تحقیقات جامعی درباره میزان خطرناک بودن تمامی جاده‌های کشور برای حیات‌وحش انجام نشده، اما این‌که سازمان حفاظت محیط‌زیست عنوان کرده در هشت سال گذشته عامل ۷۰ درصد مرگ و میر گوشتخواران کشور تصادفات جاده‌ای بوده، گواهی است بر درستی این ادعا که بسیاری از جاده‌های کشور بدون در نظر گرفتن حداقل استاندارد‌ها و گزارش ارزیابی زیست‌محیطی مناسب ساخته شده‌اند.
براساس گزارش سازمان حفاظت محیط‌زیست بین سال‌های ۸۶ تا ۹۳ در کشور ۵۲۷ مورد تلفات گوشتخواران به ثبت رسیده است. در این میان ۳۹۰ مورد از مرگ و میرها به دلیل تصادفات جاده بوده، بنابراین می‌توان گفت عامل مرگ حدود ۷۰ درصد تلفات گوشتخواران کشور چیزی نیست جز تصادفات جاده‌ای.
نکته اینجاست که گونه‌های در خطر انقراض کشور مانند یوزپلنگ و پلنگ نیز در این میان آسیب زیادی می‌بینند؛ برای نمونه درباره پلنگ که بعد از انقراض شیر و ببر ایرانی، اکنون لقب بزرگ‌ترین گربه‌سان کشور را یدک می‌کشد، می‌توان گفت ۲۷ درصد تلفات ثبت شده پلنگ به دلیل حوادث جاده‌ای بوده است.
مرتضی اسلامی دهکردی، مدیرانجمن یوزپلنگ ایرانی در گفت‌وگو با جام‌جم درباره میزان تلفات جاده‌ای یوزپلنگ‌ها می‌افزاید: در دهه ۸۰ ، ۱۱ مورد از تلفات یوزها به دلیل تصادفات جاده‌ای بوده، یعنی چیزی حدود ۴۰ درصد آمار مرگ و میر این گونه تصادفات جاده‌ای است.
این درحالی است که برخی مدافعان حقوق حیوانات ادعا می‌کنند در این مدت سه قلاده یوز نیز بر اثر برخورد با قطار و روی ریل راه‌آهن جان خود را از دست دادند، اما به دلیل نبود مدارک کافی این ادعا ثابت نشد و در حد گزارش باقی ماند.
اسلامی دهکردی ادامه می‌دهد: بتازگی نیز دو قلاده یوز به دلیل تصادف جاده‌ای جان خود را از دست داده‌اند، بنابراین می‌توان گفت در ۱۳ سال گذشته ۱۳ قلاده یوزپلنگ به دلیل تصادف با خودرو در کشور تلف شده‌اند.
آنچه سبب اهمیت این ماجرا می‌شود این نکته است که در خوشبینانه‌ترین حالت، جمعیت یوزهای کشور کمتر از ۷۰ قلاده برآورد می‌شود، بنابراین باید تصادفات جاده‌ای به عنوان علت ۴۰ درصد مرگ و میرهای این گونه جدی گرفته شود.
بیشتر بخوانید: ایران آخرین زیستگاه یوزپلنگ آسیایی است
مجید خرازیان مقدم، مدیرکل دفتر تنوع زیستی و حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز دراین باره می‌گوید: مختصات پنج نقطه از محدوده‌های حادثه خیز برای حیات‌وحش کشور مشخص شده است.به گفته وی این پنج نقطه شامل چهار نقطه در جاده یزد ـ کرمان و یک نقطه در منطقه توران در مسیر شاهرود ـ سبزوار است.
جاده‌های پرحادثه برای پلنگهرچند تاکنون تحقیقات جامعی درباره شناسایی جاده‌های حادثه خیز برای حیات‌وحش در کشور انجام نشده و براین اساس نمی‌توان خطرناک بودن جاده‌های کشور را اولویت بندی کرد، اما در برخی ازاین جاده‌ها که از قلب زیستگاه حیات‌وحش عبور کرده‌اند به حدی آمار مرگ و میر جانوران بالاست که بدون تحقیق نیز می‌توان نسبت به خطرناک بودن آنها هشدار داد ؛برای نمونه می‌توان از جاده پارک ملی گلستان به عنوان رکورد‌دار و متهم ردیف اول تصادفات جاده‌ای حیات‌وحش در کشور نام برد. برای نمونه ۸۳ درصد از مرگ و میر پلنگ‌های کشور بر اثر تصادف در جاده پارک ملی گلستان ثبت شده است.
مدیرعامل پارک ملی گلستان نیز با بیان افزایش ۵۲ درصدی مرگ و میر حیوانات در جاده پارک ملی گلستان از تلف شدن ۲۱۸ گونه جانوری در ۹ ماهه امسال در این جاده خبر داده است.
اما نکته اینجاست که برطرف کردن این مشکل جزو اولویت‌های مسئولان نیست و آنها به بهانه‌هایی مانند نبود اعتبار، جایگزین کردن جاده‌ای مناسب برای این منطقه را پشت گوش می‌اندازند.
سعید نمکی، مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست با بیان این‌که به علت مسائل اقتصادی طرح احداث جاده جایگزین پارک ملی گلستان مسکوت می‌ماند به ایرنا گفته رئیس‌جمهور فعلا به دلیل کاهش درآمدهای دولت به علت قیمت پایین نفت، احداث جاده جایگزین را به زمانی که وضع درآمدی بهتر شود، موکول کرده است.
این درحالی است که دست‌کم مسئولان می‌توانند با اعمال محدودیت در این جاده از تلف شدن گونه‌های جانوری جلوگیری کنند. مثلا در این جاده محدودیت سرعت وجود دارد، اما به دلیل نبود نظارت هیچ‌وقت اجرا نمی‌شود. علاوه بر این با ایجاد زیر گذر مناسب و فنس‌کشی نیز می‌توان تا حدودی این مشکل را برطرف کرد.
یوزها دراین جاده‌ها می‌میرندیکی از جاده‌های پرحادثه برای یوزپلنگ‌ها جاده یزد ـ کرمان است که از منطقه حفاظت شده کالمند بهادران عبور می‌کند. در این منطقه تاکنون شش قلاده یوزپلنگ به دلیل تصادف با خودرو‌های عبوری تلف شده‌اند. علاوه براین باید به جاده میامی که از شمال پارک ملی توران عبور می‌کند نیز اشاره کرد، چون در این منطقه نیز سال ۸۹ سه قلاده یوزپلنگ تلف شدند. جاده‌ای نیز که از پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر عبور می‌کند، بقای یوزها را تهدید می‌کند.
هرچند گونه‌هایی مانند خرس، شغال و کفتار نیز در تصادف جاده‌ای تلف می‌شوند، اما باید گفت این‌گونه‌ها مانند یوزپلنگ و پلنگ در خطر انقراض قرار ندارند؛ برای نمونه دو قلاده یوزپلنگی که بتازگی به دلیل تصادف جان خود را از دست دادند حدود ۵ درصد از جمعیت این گونه را تشکیل می‌دادند.مدیر انجمن یوزپلنگ ایرانی عنوان می‌کند: تابستان امسال انجمن یوزپلنگ ایرانی پیشنهاد کرد کارگروه تخصصی برای کنترل تصادفات جاده‌ای با حضور سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت راه و شهرسازی، پلیس راهور و سازمان‌های مردم نهاد تشکیل شود.
حدود یک ماه پیش، اولین جلسه این کارگروه برگزار شد و اعضای آن تصمیم گرفتند شورای ایمنی در هر استان تشکیل شود و نمایندگان سازمان حفاظت محیط‌زیست هر استان نیز موظف شدند نقاط حادثه‌خیز را مشخص و به این شورا اعلام کنند.
نکته اینجاست که نباید اجازه ساخت جاده در زیستگاه‌ها را داد، اما متاسفانه در کشور هزینه‌های زیست‌محیطی در نظر گرفته نمی‌شود و تصور می‌شود اگر طول جاده کوتاه‌تر باشد هزینه‌ها نیز کمتر می‌شود، درحالی که باید تاکید کرد تخریب محیط‌زیست هزینه بیشتری به کشور تحمیل می‌کند.
اسلامی دهکردی به منطقه حفاظت شده کوه بافق و جاده گزوئیه ـ که از قلب منطقه حفاظت شده عبور کرده است ـ اشاره کرده و یادآور می‌شود: دراین منطقه گزینه جایگزین یعنی جاده سیروس‌آباد نیز وجود دارد، اما هنوز ساخت جاده جایگزین اجرایی نشده است.
راهکارهایی که وجود داردبرای کاهش آمار تصادفات جاده‌ای حیات‌وحش می‌توان راهکارهایی مانند ساخت روگذر، زیرگذر و فنس‌کشی ارائه کرد، اما به دلیل این‌که ساخت روگذر هزینه‌بر است مسئولان تمایلی به احداث آن ندارند. این درحالی است که اگر سازمان حفاظت محیط‌زیست با وزارت راه و شهرسازی تعامل خوبی داشته باشد می‌توان آب‌گذرهای جاده‌ها را طوری ساخت که بتوان از آنها به عنوان زیرگذر حیات‌وحش نیز استفاده کرد.
اسلامی دهکردی درباره ویژگی‌های مناسب برای زیرگذر حیات‌وحش عنوان می‌کند: در محلی که بتازگی یوزپلنگ کشته شد، آب‌گذر وجود داشت، اما چون ابعاد آن مناسب نبود گونه از آن عبور نکرد. باید یادآور شد حیوانات نیز مانند انسان‌ها محل عبور خود را انتخاب می‌کنند. اگر ابعاد زیرگذر طوری باشد که آن طرف آن مشخص شده و تاریک نباشد می‌توان امیدوار بود گونه جانوری از آن عبور کند.
به گفته وی، زیرگذرها باید براساس ضریب گذر گونه جانوری ساخته شده و کف آن نیز خاک نرم داشته باشد. بعلاوه زیرگذرها باید عایق صوتی نیز داشته باشند، چون اگر صدا در آنها بپیچد سبب ترس حیوان شده و گونه‌های جانوری از آن عبور نمی‌کنند. حاشیه زیرگذرها باید فنس‌کشی شود تا گونه جانوری را به سمت زیرگذر هدایت کند.
این درحالی است که درکشورهای موفق برخی مواقع اطراف جاده‌هایی که از زیستگاه حیات‌وحش عبور کرده‌اند سنسور‌های حساس به حرکت و حرارت قرار می‌دهند تا چنانچه حیوان نزدیک جاده شد، چراغ قرمزرنگی روشن شود و آژیر به صدا در‌آید. به این شکل رانندگان متوجه می‌شوند و توقف می‌کنند تا حیوان از عرض جاده عبور کند.
باید تاکید کرد در نظر گرفتن محدودیت سرعت نیز درکاهش آمار مرگ و میر گونه‌ها جانوری به دلیل تصادفات بسیار موثر است، چون به دوشکل حیوان در جاده کشته می‌شود؛ مثلا نور چراغ‌های خودرو در شب سبب خیرگی حیوان شده و توان گریز را از او می‌گیرد یا اگر سرعت خودرو بیشتر از ۶۰ کیلومتر در ساعت باشد اغلب حیوانات نمی‌توانند فاصله جانبی را تشخیص دهند و احتمال تصادف آنها با خودرو بالا می‌رود، اما اگر سرعت خودروها کمتر از این حد باشد، حیوانات می‌توانند سرعت و فاصله را تشخیص دهند و آسیب نبینند.
بیشتر بخوانید: روز ملی حفاظت از یوزپلنگ ایرانی چه موقع است
می‌توان از تابلوهای هشدار دهنده نیز به عنوان ابزاری که می‌تواند آمار تصادف گونه‌های جانوری را کاهش دهد یاد کرد؛ هرچند در این میان تابلوها کمترین تاثیر را دارند. مدیرانجمن یوزپلنگ ایرانی دراین باره توضیح می‌دهد: برای کاهش آمار تصادفات، فنس‌کشی بیشترین تاثیر مثبت را دارد. درباره تابلوهای هشدار دهند نیز باید گفت تابلوهای کنونی ازلحاظ جنس، نوع چاپ و ابعاد مناسب نبوده و با فاصله از جاده نصب شده و می‌توان گفت کارآمد نیستند.
با توجه به اهمیت موضوع، اصلاح نقاط حادثه خیز باید هر چه زودتر در دستور کار مسئولان قرار بگیرد و آنها راهکارهای بلند و کوتاه‌مدت مناسبی اجرایی کنند. افزون بر این باید تاکید کرد، مسئولان قبل از اجرایی‌کردن هر پروژه‌ای برای تهیه ارزیابی زیست‌محیطی اقدام کرده و با توجه به شکننده بودن وضع حیات‌وحش در کشور، حداقل شرایط را برای بقای آنها مناسب کنند.
کد مطلب: 78870