لزوم توجه به تکثیر یوزپلنگ در اسارت
1 دی 1397 ساعت 6:00
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: طی گفت‌وگوهایی انجام شده با متخصصان داخلی و خارجی به این نتیجه رسیدیم که باید روی تکثیر یوزپلنگ در شرایط اسارت هم کار کنیم. چرا که در حال حاضر سه یوزپلنگ در اسارت دراختیار داریم و این فرصتی ارزشمند برای ماست.
به گزارش زیست آنلاین، حمید ظهرابی در کارگروه دو روزه آموزشی با عنوان «روش‌های تکثیر و پرورش یوزپلنگ» که با حضور کارشناسان و متخصصان حیات‌وحش صبح امروز در سالن سرو پارک پردیسان آغاز به کار کرد، گفت: موضوع تکثیر و پرورش، امروز بخشی از رویکرد حفاظتی درباره یوزپلنگ در جهان است. با این حال اصل بر حفاظت از یوز در زیستگاه خودش، امن کردن زیستگاه‌ها و کریدورهای حفاظتی و تقویت زیستگاه و گونه در شرایط طبیعی خودش است.
ظهرابی تاکید کرد: به‌طور قطع بخش عمده توان ما روی زیستگاه‌های طبیعی گونه، کریدورها و امنیت زیستگاهی است اما تکثیر در اسارت یکی ازفعالیت‌های جانبی خواهد بود.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: موضوع تکثیر و پرورش یوز نگهداری را هم به همراه دارد. به عنوان مثال برخی می‌گویند با وجود تکثیر و پرورش گوزن زرد ایرانی از حدود پنج دهه پیش، اما این گونه هنوز در طبیعت احیای نشده است. با این وجود اگر تکثیر و پرورش انجام نمی‌شد، امروز دیگر هیچ گوزن زرد ایرانی نداشتیم که بخواهیم درباره احیای آن صحبت کنیم. 
وی افزود: در مورد یوز هم تکثیر و پرورش برنامه‌ای جانبی و کمکی خواهد بود. برنامه اصلی در فاز سوم پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی بر بهبود شرایط زیستگاه‌های یوز، افزایش آگاهی و مشارکت مردم و حفاظت از یوز در شرایط و زیستگاه طبیعی متمرکز خواهد بود.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی سازمان حفاظت محیط زیست کارگاه «روش‌های تکثیر وپرورش یوزپلنگ» امروز و فردا (اول و دوم دی‌ماه) در سالن سرو پارک پردیسان برگزار می‌شود. مدرس این‌کارگاه، «وینسنت وان درمو» - مسئول بخش فراجمعیت یوزپلنگ در «موسسه حیات‌وحش در خطر انقراض» (EWT) - است.
بیشتر بخوانید: برای حفاظت از یوزپلنگ ایرانی باید روشمان را تغییر دهیم این متخصص اهل آفریقای جنوبی از سال ۲۰۱۱ میلادی مسئول پروژه‌ای بوده که نتیجه آن رشد جمعیت یوزپلنگ‌ها از ۲۱۷ فرد در ۴۱ زیستگاه، به ۳۵۷ فرد در ۵۷ زیستگاه کشور آفریقای جنوبی است. وی همچنین در سال ۲۰۱۷، مسئول معرفی مجدد یوزپلنگ به زیستگاه‌های کشور مالاوی بود این در حالیست که یوزپلنگ در دهه ۱۹۸۰ میلادی در مالاوی منقرض شده بود
آشنایی با یوز ایرانی (آسیایی)واژه یوزپلنگ یکی از واژه های اصیل ایرانی است که از ترکیب دو کله یوز و پلنگ حاصل شده است. یوز بُن مضارع مصدر یوزیدن به معنای «جَستن، جهیدن و طلب کردن» بوده و از این رو یوزپلنگ، به معنای پلنگی است که به دنبال شکار خود گشته و آن را با جستن و دنبال کردن می گیرد.
leopardدرگذشته این جانور را پلنگ شکاری می‌نامیدند که به سبب شباهت زیاد آن به پلنگ و روش شکار منحصر به فرد آن بوده است.
ایرانیان باستان این جانور را بیشتر با نام «یوز» می شناخته‌اند و کمتر کلمه «یوزپلنگ» را برای آن بکار می‌بردند. همچنین به این جانور به خصوص در زمان تولگی «هَوْبَر» هم گفته می‌شده است.
یوز ایرانی، سریع‌تر از ماشین‌های فرمول یک / سرنوشت یوز آسیایی در دست ایرانیان / خطر انقراض برای یوز ایرانی / سرعت و زیبایی در معرض انقراض / یوزپلنگ دارای گردنبند ردیاب توسط پلنگ کشته شد / نهم شهریور؛ روز ملی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی
برای این جانور زییا در زبانهای مختلف نامهای گوناگونی به کار رفته است. در زبان عربی یوز را «فهد» می‌نامند درحالیکه در افغانستان به آن «تازی پرنگ» (فارسی دری) و «تازی پلنگ» (پشتو) گفته می‌شود.
در پاکستان نیز در زبان براهوئی به آن «یوز» گفته می‌شود. در گویش سواحیلی نیز که در شرق آفریقا رایج است نام «دوما» را برای این جانور بکار می‌برند. یوزپلنگ در زبان انگلیسی «چیتا« (Cheetah) گفته می‌شود که ریشه سانسکریتی داشته و از هندوستان بدست آمده است. امروزه در سرتاسر دنیا این جانور را با نام انگلیسی آن‌می شناسند.
در جهان دو گونه یوزپلنگ وجود دارد که یکی گونه آسیایی و دیگری گونه افریقایی است. گونه افریقایی یوزپلنگ در شمال این قاره پهناور منقرض شده و فقط محدود به جنوب این قاره شده است که البته با برنامه‌های مناسب حفاظتی در حال حاضر از نظر جمعیتی در وضعیت مناسبی است.
اما یوز آسیایی که زمانی گستره وسیعی از غرب این قاره از سوریه و عربستان گرفته تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود از ۲۰ سال پیش جز در ایران منقرض شده است.
مثلا این گونه در عراق از ۱۹۲۹ کویت ۱۹۴۲ هند ۱۹۴۷ قزاقستان ۱۹۷۰ پاکستان ۱۹۷۲ ترکمنستان ۱۹۷۳ عربستان ۱۹۷۳ و عمان ۱۹۷۷ منقرض شده است .
در حال حاضر یوپلنگ آسیایی فقط به کشور ایران که ۴۰ سال پیش برنامه حفاظتی خود را برای نگهداری نسل این حیوان آغاز و از ۲۰ سال پیش تشدید کرد محدود می‌شود به همین دلیل است که امروزه به یوز آسیایی یوز ایرانی نیز گفته می‌شود.
مشخصات یوزپلنگ آسیایی‌مشخصات ظاهری‌یوزپلنگ از خانواده گربه سانان به شمار می‌آ‌ید و به دلیل داشتن دست و پاهای بلند بدنی باریک و کشیده و سینه‌های فراخ تا حدودی شبیه سگ تازی است ولی برخلاف سگ سانان سر کوچک و گردن و پوزه‌های کوتاه و گوش‌هایی کوچک و گرد دارد.
به طور کلی می‌توان آن را به سگی با کله گربه تشبیه کرد. رنگ پشت زرد کم رنگ تا زرد متمایل به قرمز و زیر بدن سفید است. بسیاری از مردم یوز را با پلنگ اشتباه می‌گیرند اما تفاوت بارز این دو حیوان در شکل خال‌هایشان است در یوز خال‌ها توپر و گرد است در حالی که‌خال‌های پلنگ درشت و توخالی و گل مانند است.
بیشتر بخوانید: ایران آخرین زیستگاه یوزپلنگ آسیایی است وجود نوار سیاه رنگی که از گوشه داخلی چشم‌های یوز به موازات بینی تا گوشه لبها امتداد یافته و به خط اشک معروف است نیز از مشخصات بارز یوز است.
چشمان یوز در بالای کاسه سر قرار دارد. طول سر و بدن یوزپلنگ بالغ از ۱۱۲ تا ۱۳۷ سانتی متر طول دم ۶۴ تا ۸۶ سانتی متر و بلندی شانه‌هایش ۷۱ تا ۸۴ سانتی متر است و وزن حیوان به ۳۴ تا ۵۴ کیلوگرم می‌رسد. جنس نر یوز اندکی بزرگتر از جنس ماده است.
ویژگی رفتاری‌برخورداری از ستون فقرات انعطاف پذیر، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بینی گشاد، ظرفیت بالای ریه، بدنی عضلانی و باریک یوزپلنگ را تیز‌روترین شکارچی جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتی معادل ۱۱۰ کیلومتر بر ساعت بدوند.
یوزپلنگ نظم اجتماعی منحصر به فردی دارد. در ایران مطالعاتی درباره یوزپلنگ صورت نگرفته است؛ اما مطالعات انجام شده در افریقا نشان مییدهد که یوزپلنگ ماده به استثنای زمان مراقبت از توله‌ها به تنهایی زندگی می‌کند و یوزپلنگ نر در مراقبت از بچه‌ها نقشی بر عهده ندارد.
توله‌هابه مدت ۱۸ ماه در کنار مادرشان می‌مانند و طی این دوره که اهمیت بالایی در زندگی توله‌ها دارد چگونگی شکار و گزیر از گزند شکارچیان دیگر مانند پلنگ کفتار و گرگ را می‌آموزند در ۱۸ ماهگی توله‌ها از مادر جدا می‌شوند از این پس ممکن است توله‌ها با هم شیران خود حتی تا ۶ ماه دیگر به سر برند در دو سالگی هم شیران ماده بقیه را ترک می‌کنند و نرهای جوان با هم می‌مانند در واقع نرها به تنهایی یا همراه برادران خونی خود زندگی می‌کنند اما ماده‌ها به جز زمان بچه‌داری تنها زندگی می‌کنند.
برخی از این گروه‌ها برای خود حوزه‌ای تعیین می‌کنند تا یوزپلنگ ماده را برای جفت‌گیری جلب کنند این حوزه‌ها اغلب در جاهایی است که در آن طعمه و آب کافی وجود داشته باشد در فصل جفت‌گیری هر نر برای خود قلمروی را انتخاب می‌کند. در این فصل نزاع‌های خشنی میان نرهای گروه در دفاع از حد و مرز قلمروشان صورت می‌گیرد.
یوزپلنگ‌ها معمولا صبح زود یا غروب به شکار می‌روند پس از انتخاب طعمه که معمولا حیوانات ضعیف‌تر هستند؛ به صورت غیر محسوس به آنها نزدیک شده و پس از رسیدن به فاصله حدود ۱۰ تا ۳۰ متر حمله انفجاری خود را شروع می‌کنند پس از به زمین انداختن طعمه گلوی او را با دندانهایش فشارمی‌دهد تا خفه شود.
تعقیب طعمه معمولا ۲۰ ثانیه و به ندرت بیش از یک دقیقه به طول می‌انجامد و در این زمان بیش از ۵۰۰ متر شکارش را دنبال نمی‌کند. قریب به نیمی از تعقیبها موفقیت امیزند گاهی اوقات شکارچیان دیگر نظیر گرگ طعمه او را از چنگش بیرون می‌آ‌ورند. یوزپلنگ مانند پلنگ قادر به پنهان کردن طعمه‌اش از دسترس سایر گوشتخواران نیست به همین دلیل بعد از خوردن یک وعده غذا در بیشتر اوقات باقیمانده را از دست می‌دهد.
تولید مثل‌بلوغی جنسی در حدود ۲۰ ماهگی رخ می‌دهد. زمان بارداری ۹۵ روز و تعداد توله‌ها ۱ تا ۶ و معمولا ۴ تا ۵ عدد است. توله‌ها در هنگام تولد حدود ۳۰۰ گرم وزن و ۳۰ سانتی متر طول دارند. رنگ آنها خاکستری تیره است و موهای بلندی بر پشتشان دارند.
این موها باعث استتار توله‌ها در میان بوته‌زارهای خشک و پنهان نگاهداشتن آنها از دید شکارچیان دیگر است . بچه‌ها به دلیل جمع شدن ناخنها تا شش ماهگی قادرند از درخت بالا بروند.
بیشتر بخوانید: یوزپلنگ ایرانی، بدون عشق ازدواج نمی کند تغذیه‌یوزپلنگ در ایران عمدتا از جبیر، آهو، قوچ ، میش، کل و بز و خرگوش وحشی تغذیه می‌کند.
زیستگاه‌های یوزپلنگ در ایران‌یوزپلنگ در دشتهای باز و تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی و نیمه کویری و زیستگاه‌های باز دیگری که طعمه در آن وجود داشته باشد دیده می‌شود. زیستگاه عمده یوزپلنگ در ایران دشت کویر است که بخش‌هایی از استان کرمان، خراسان، سمنان، یزد، تهران و اصفهان را در بر می‌گیرد. اکنون این ناحیه وسیع استپی و بیابانی به آخرین پناهگاه یوز آسیایی مبدل شده است.
آشنایی با یوز ایرانیسابق بر این بین سالهای ۴۶ تا ۵۷ گزارش‌هایی از تهران به خصوص پارک ملی کویر مرکزی سمنان توران خوش ییلاق و مناطق اطراف خراسان ،منطقه میاندشت و اطراف طبس یزد، منطقه کالمند، مناطق اطراف بافق مهریز، تفت و شهر یزد، اصفهان، منطقه موته و کلاه قاضی فارس، پناهگاه حیات وحش بهرام گور کرمان، منطقه خبر و روچون مازندان ،پارک ملی گلستان، هرمزگان اطراف حاجی آباد و گزارشهای غیر مکتوبی از سیستان اطراف هامون صابری و بلوچستان، بمپور و حتی نفت شهر در استان کرمانشاه مبنی بر مشاهده یوز وجود داشته است.
اما این روزها در ۵ منطقه مرکزی کشور که احتمالا ۸۰ درصد یوزهای آسیایی را در خود دارد مشاهده این گونه گزارش شده است.
پارک ملی کویر مرکزی - افریقای کوچک واقع در استان سمنان- جمعیت براورد شده یوزپلنگ ۴ تا ۶ قلاده‌پارک ملی پناهگاه حیات وحش و ذخیرگاه زیست کره خارتوان واقع در استان سمنان. جمعیت براورده شده ۱۰ تا ۱۴ قلاده‌پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس واقع در شمال شرق استان یزد .برآورد جمعیت یوزپلنگ ۱۲ تا ۱۵ قلاده.منطقه حفاظت شده بافق واقع در استان یزد. جمعیت برآورد شده ۴ تا ۶ قلاده‌منظقه شکار ممنوع دره انجیر واقع در استان یزد . جمعیت برآورده شده ۳ تا ۵ قلاده.با این حساب با اینکه آمار یوز آسیایی را در ایران گاهی بین ۵۰ تا ۶۰ قلاه و در کل کمتر از ۱۰۰ قلاده عنوان کرده‌اند.
سام خسروی فرد‌مشاور پروژه بینالمللی حفاظت از یوز آسیایی ترجیح می‌دهد که این اعداد را حدس کارشناسی بنامد تا آمار چرا که معتقد است یوزپلنگ حیوانی به شدت مخفی کار و فراری از انسان است ، به راحتی خود را در طبیعت استتار می‌کند و گستره زیستگاهش بسیار وسیع است. همه این عوامل دست به دست هم می‌دهند تا آمارگیری از این گونه کاری بسیار مشکل شود.
مهندس هوشنگ ضیائی مدیر این پروژه نیز بهترین روش آمارگیری از یوز در ایران را استفاده از دوربین تله‌ای عنوان می‌کند وی می‌گوید:« ابتدا گذرگاه‌های یوز را از روی ردپای حیوان مشخص کرده سپس دوربینهای تله‌ای را در انجا کار می‌گذاریم . خالهای روی بدن یوز مانند اثر انگشت انسان منحصر به فرد است؛ بنابراین از روی عکسها تعداد یوزها را درآن فاصله مشخص کرده و با انجام کارهای آماری جمعیت یوز آن ناحیه را تخمین می‌زنیم».
مخاطراتی تهدیدکننده یوز آسیایی‌متخصصان محیط زیست بر این باروند که ریشه نگرانیها از انقراض این گونه نادر در جهان به عدم آگاهی مردم درباره این جانور برمی‌گردد. برخی تصور می‌کنند که یوزپلنگ همان پلنگ است و برای حفظ جان خود و دامهایشان به راحتی دست به نابودی این حیوان می‌زنند؛ در حالی که یوز برای انسان و دام اهلی خطری ندارد و به آنها حمله نمی‌کند به طور کلی عواملی که بقای یوزپلنگ آسیایی را در ایران تهدید می‌کند می‌توان به دو دسته تهدیدهای زیستگاهی و تهدیدهای غیر زیستگاهی تقسیم کرد.
الف: تهدید زیستگاهی‌تخریب و بهم ریختگی زیستگاه و ناامن شدن پناهگاه‌های حیات وحش ریشه در عوامل گوناگونی دارد.
توسعه کشاورزی و صنایع اسکان انسانها معدن کاوی و سایر طرحهای زیربنایی در اکثر زیستگاه‌های طبیعی کشور تغییراتی را بوجود آورده است.
افزایش تعداد دام بدون توجه به ظرفیت محیط و فصل مناسب در تخریب گیاهان نقش موثری داشته و این به نوبه خود به از بین رفتن سم داران وحشی که مهترین طعمه یوزپلنگ هستند منتهی شده است.
تقریبا تمامی مردم روستایی ساکن در زیستگاه یوزپلنگ آسیایی بز، گوسفند و شتر پرورش می‌دهند این مسئله مدت زیادی که به مانعی در حفاظت از حیات وحش تبدیل شده است.
سام خسروی فرد مشاور پروژه حفاظت از یوز آسیایی در ایران می‌گوید: «ورود دام به زیستگاه یوز از تهدیدات اصلی زندگی یوزپلنگ است علاوه بر این که سگ گله ممکن است به یوز حمله کند چوپانان هم به محض رویارویی با این حیوان با تصور احتمال حمله یوز به دامها حیوان را با تیر یا سنگ می‌زنند.
از سوی دیگر با توجه به اینکه وجود آب در زیستگاه اصلی یوز یک موهبت محسوب می‌شود دام و به خصوص شتر وقتی سر آبشخور یا چشمه می‌آ‌یند آن را اشغال می‌کنند و دیگر نه یوز و نه طعمه‌هایش به آنجا نمی‌روند در نتیجه طعمه‌های یوز یا مهاجرت می‌کنند یا می‌میرند و به دنبال‌آن زندگی یوز هم تحت تاثیر قرار می‌گیرد».
از طرف دیگر فرایند تبدیل زمین به بیابان بیابان زایی بسیاری از مناطقی را که یوزپلنگ درآن زندگی می‌کند از بین برده و مناطق وسیعی را به محیطی تخریب شده که دارای ارزش اقتصادی یا حیات وحشی اندکی هستند، تبدیل کرده است.
ب: تهدیدهای غیر زیستگاهی‌شکار مستقیم وحوش در ایران با وفور فزاینده سلاح گرم و استفاده از خودرو برای شکار افزایش یافت اکثر شکارچیان غیر قانونی از اهمیت یوزپلنگ و طعمه‌های آن در نظام بوم شناختی آگاه نیستند و شکار غیر قانونی در نظر آنها جرمی ناچیز به حساب می‌آ‌ید.
علاوه بر شکار غیرقانونی سالانه حدود یک میلیون مجوز شکار با سهمیه ۳۰۰ گلوله به طور رسمی صادر می‌شود. باید به تمامی این تهدیدها بهره برداری تجاری از گونههای خاص را نیز افزود که به صورت بیرویه ادامه دارد. گونه‌هایی چون آهو، پلنگ، باز، هوبره، کبک، مرغابی و تمساح از جمله گونههای در خطرانقراض‌اند.
با توجه به تعداد اندک یوزپلنگ باقیمانده در مناطق و به خاطر این که نسبت ماده به نر این گونه هنوز روشن نیست با شکار هر یک گربه‌سان لطمه سنگینی به نظام ژنتیکی این گونه در حال انقراض وارد می‌شود.
متاسفانه نظارت بر شکار غیر قانونی دشوار است به عنوان مثال زیستگاه یوز غنی از کانی‌های مهم صنعتی و تجاری است که توسط وزارت صنایع و معادن بهره‌برداری می‌شود. استخراج معدن به خودی خود تهدیدی محسوب نمی‌شود اما جاده سازی مناطق مذکور را برای همگان از جمله شکارچیان غیر قانونی قابل دسترس می‌کند.
ماریتابه این تهدیدات بیافزایید تهدیدی از سوی سایر حیوانات شکارچی مانند پلنگ، کفتار و گرگ و همچنین سگهای گله را که متوجه جان یوزپلنگ است به عنوان نمونه از دو یوزپلنگ شناسایی شده توسط تیم حفاظت از یوز آسیایی در ایران که گردنبند ردیاب روی آنها نصب شده بود چندی پیش یکی از آنها به علت کمبود شکار در قلمرو خود به ارتفاعات بالاتر که قلمرو پلنگ محسوب می‌شود رفته بود که توسط یک پلنگ مورد حمله واقع شده و از دست رفت.
تلاش‌ها و طرح حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در ایران‌طرح حفاظت از یوزپلنگ آسیایی پروژه‌ای است که با مشارکت سازمانهای ملی و بینالمللی از شهریور ۱۳۸۰ به اجرا در آمده است هدف از این طرح حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و به دنبال‌آن مجموعه حیات وحش کمیاب و در معرض انقراض و حفظ زیستگاه طبیعی آنها در ایران است.
از طرفی مهندس فرهادینیا مدیر عامل انجمن یوزپلنگ ایرانی معتقد است: تلاشهای موثری اخیرا برای حفظ این جانور ارزشمند شروع شده که نتایج قابل توجه و چشمگیری نیز به دنبال داشته است و امروز می‌توان به یقین اظهار نمود که جمعیت یوزپلنگ ایران در مقایسه با چند سال گذشته افزایش
یافته است در حال حاضر تمامی علاقمندان به یوزپلنگ ایران برآن شده‌اند روز نهم شهریور را که روز نجات ماریتاست به عنوان روز ملی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در نظر بگیرند و یوزپلنگ ایران را به همه مردم جهان به عنوان سمبل و میراث طبیعی ایرانیان معرفی کنند.
در اهمیت حفظ نسل یوزپلنگ آسیایی همین بس که چند سال است که هند چشم طمع به یوزهای ایران دوخته حتی حاضر شده که ۱۷ جفت از گونههای جانوری موجود در هندوستان را به ایران بدهد و در قبال آن یک جفت یوز بگیرد تا با استفاده از فناوریهای جدید علم ژنتیک اقدام به تکثیرشان کند.
راهکارهای رسانه‌‌ای‌با توجه به این که حفاظت از گونههای مختلف و به ویژه در حال انقراض حیات وحش از قبیل یوزپلنگ آسیایی یک امر ملی و نیازمند مشارکت و همکاری همگانی است. لذا رسانه ملی با توجه به گستره وسیع مخاطبان می‌‌تواند نقش مهمی را در آگاهی بخشی به مردم درباره اهمیت حفظ این گونه نادر و ارزشمند ایفا کند. تهیه گزارش های خبری و گزارشهای ویژه از فعالیت‌های انجام شده و در حال انجام برای حفظ یوزپلنگ آسیایی توسط دستگاهها متخصصان امر و همچنین گروه های دانشجویی فعال در امر حفاظت از محیط زیست علاوه بر ایجاد پشتگرمی برای این افراد باعث جلب حمایت‌‌های دولتی و مردمی در زمینه این مهم خواهد شد.شناساندن گونههای منحصر به فرد جانوری ایران به افکار عمومی داخل و خارج باعث رونق بوم گردی اکوتوریسم ایران شده و دقت بیشتر مسولان امر در حراست از محیط زیست پرجاذبه ایران را به دنبال خواهد داشت.آموزش روش‌های درست و قانونی بهره برداری از محیط زیست و گردشگری یکی از نیازهای کشور در حال پیشرفت و توسعه‌ای مانند ایران است.محمدعلی گنجی
کد مطلب: 79451