قنات مطمئن ترین و پایدارترین گزینه در بهره برداري مطلوب و منطقی از سفره هاي آب زیرزمینی است و به علت میسر بودن بهره گیري از امکانات و زیر ساخت هاي بومی،کاهش هزینه ها و صرفه جویی در مصرف انرژي می تواند توجیه گر سرمایه گذاري و هدایت بخشی از سرمایه ها در نواحی خشک و نیمه خشک باشد.

به گزارش زیست آنلاین، در واقع سیستم کاریز(قنات)یکی از دیرینه ترین و با صرفه ترین روش هاي استخراج آب هاي زیرزمینی است که از روزگاران باستان در ایران زمین رایج بوده است.از جمله ویژگی هاي پر ارزش قنات آوردن آب هاي زیرزمینی به صورت ثقلی،بی صرف انرژي،به سطح زمین است که از نظر اقتصادي بسیار اهمیت دارد.همچنین در مقایسه با چاه و قنات داراي عمر مفید بوده و بازده اقتصادي آن چندین برابر چاه است. یکی از نتایج مهم این تحقیق تاثیر وجود قنوات در کشاورزي مناطق خشک ونیمه خشک کشور است.

منابع آبی عنصر کارساز توسعه پایدارآب یکی از عناصر اصلی محیط زیست است.قنات به عنوان یک منبع آبی نقشی کارساز در بعد زیست محیطی توسعه ي پایدار مناطق خشک ونیمه خشک بازي می کند.در توسعه ي پایدار این نواحی توجه به ساختارهاي بومی گریز ناپذیر است.بر این پایه قنات فنی سازگار با ساختار بومی این نواحی است.پدیده اي که کم و کیفیت زندگی در بسیاري از مناطق گرم و خشک ایران به آن وابسته بوده و عنصري راهگشا در توسعه به شمار می آید.قنات از راه پیوند دادن انسان با طبیعت به گونه ي معقول و منطقی زمینه ساز توسعه ي اکولوژیک و پایدار می شود.این پدیده ي تکنولوژیک قنوات با حفظ شرایط طبیعی، عنصري مهم در تنظیم درست جریان تخلیه ي آب هاي زیرزمینی به شمار می آید.

هیدرولوژیک آبخوان ها در مواقع پر آبی و یا در مناطق زره دار به عنوان سرریز عمل می کنند و در مواقع کم آبی با کاهش تخلیه ي آب با حفظ ذخایر آب زیرزمینی خود را با شرایط آبخوان سازگار می سازند. در حالی که چاه ها با برداشت بی رویه و ایجاد مخروط افت و مکش هایی که در این شرایط در هیدرودینامیک آبخوان را تغییر می دهند.بدین صورت رژیم طبیعی آبخوان پس از مدتی تغییر می کند و امکان بازگشت به شرایط اولیه را نیز سلب می کنند.حریم حفاظتی قنوات یکی از عوامل تثبیت سازگاري با آبخوان و کنترل شرایط طبیعی آن است.

بیشتر بخوانید: مدیریت صحیح آب چالش بزرگ توسعه پایدار بررسی تاریخچه قناتبررسی تاریخچه ي قنات در ایران و به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک کشور بیانگر آن است که این منبع آبی همواره نقشی بنیادین در توسعه ي کشاورزي و فعالیت هاي مربوط به آن داشته است و رونق اقتصادي،کار و فعالیت در جهت شکوفایی و افزایش جمعیت در قلمرو هاي مربوطه در گرو قنات ها بوده است.همچنین در این نواحی به دو علت نیاز به آب بیش از مناطق مرطوب است.نخست اینکه در انگونه نواحی،آب عامل محدود کننده استبه گونه اي که توسعه ي منابع دیگر نیز بدان بستگی دارد.دیگر اینکه در نواحی خشک و نیمه خشک معمولا سطح زندگی مردم پایین تر است.بالا رفتن سطح زندگی همراه با افزایش مصرف آب است و چون برنامه هاي عمرانی در این مناطق در جهت بهبود سطح زندگی مردم است نیاز به آب زیادتر است.از این رو حیات اقتصادي مناطق خشک ونیمه خشک کشور در گرو منابع آب زیرزمینی این نواحی است.رونق کشاورزي،صنعت،استقرار گروه هاي انسانی و ایجاد شهرها و روستاها،صنایع دستی و دیگر فعالیت ها به میزان بهره برداري از آب وابسته است.قنات به عنوان سازگارترین و با صرفه تري شیوه ي بهره برداري از آب هاي زیرزمینی می تواند در کاهش هزینه هاي تولید و در نتیجه رونق تولیدات کشاورزي و صنعتی بسیار موثر افتد.در مجموع رونق اقتصادي این نواحی در گرو بهره برداري بخردانه از منابع آبی این نواحی است که قنات در این زمینه می تواند مهمترین نقش را بازي کند.

نقش مشارکت مردمی در توسعه پایدارطرح هاي توسعه ي پایدار،چه به لحاظ ماهیت طرح ها و چه به لحاظ محدودیت امکانات و منابع دولتی،نیازمند مشارکت مردم در ابعاد وسیع است.در این راهبرد باید با تلفیق مناسب رویکردهاي بالا به پایین و پایین به بالا،امکان مشارکت گسترده ي مردم در فرآیند توسعه ي روستایی فراهم آورند.ایجاد فضاي مشارکتی در روستاها براي اجراي برنامه هاي توسعه ي روستایی بدون توجه به منابع مشارکتی روستاییان محقق نمی شود.قنات یکی از این منابع مشارکتی به شمار می رود.این مشارکت در جنبه هایی متفاوت صورت گرفته است.همچنین،نقش مدیریت بهره برداري مناسب و معقول از منابع آب در توسعه ي پایدار روستایی داراي چنان اهمیتی است که گذشته از برطرف شدن نیازهاي کنونی،به نیازهاي نسل آینده آسیبی نرسد.شرایط جغرافیایی ایران به ویژه،در مناطق مرکزي همواره مشکلاتی را براي روستاییان به همراه داشته و نخستین گام ها براي روستا بیشتر در زمینه ي تامین آب براي فعالیت هاي کشاورزي بوده است.ایرانیان از نخستین اقوامی به شمار می روند که براي تامین آب در مناطق روستایی،به حفر قنات و سایر ابداعات مبادرت ورزیده اند.

یکی از ابعاد مهم توسعه ي پایدار،بعد اقتصادي آن است.قنات ها به عنوان شریان هاي حیاتی مناطق خشک و نیمه خشک،در بعد اقتصادي توسعه پایدار نقسی بنیادین بازي می کنند زیرا آب به عنوان یک عامل زیربنایی،راهگشایی اساسی در امر توسعه است.قنات به عنوان سازگارترین و باصرفه ترین شیوه ي بهره برداري از آب هاي زیرزمینی می تواند در کاهش هزینه هاي تولید و در نتیجه رونق تولیدات کشاورزي و صنعتی بسیار موثر افتد.

در بعد زیست محیطی توسعه پایدار، قنات رابطه ي متقابل انسان و محیط را به تصویر می کشد و گویاي آن است که پیشینیان تلاش می کرده اند رابطه اي دوستانه با طبیعت برقرار سازند.از دید هانري گوبلو «قنات،شیوه اي است که تا اواخر قرن نوزدهم در عین شکوفایی بوده و در دهه ي ۱۹۳۰ به حداکثر توسعه ي خود رسیده است«.

در دهه هاي اخیر،از بعد اقتصادي،توسعه ي روستایی از طریق ساز و کارهایی گوناگون مانند رشد فناوري و تحصیلات عالی در جوامع روستایی ایران قابل توجه است؛اما امروزه پیشبرد اهداف توسعه ي اجتماعی است که در کنار توسعه ي اقتصادي،دستیابی به اهداف توسعه ي پایدار روستایی را امکان پذیر می سازد،چرا که خود روستاییان مهم ترین منبع قابل استفاده در این راه به شمار می روند.

براساس مطالعات موجود،آب هاي زیرزمینی به ویژه در فلات مرکزي ایران یکی از مسائل مهم در توسعه ي جوامع روستایی کشور به شمار می رود؛زیرا در این مناطق،مناطق آب روان و چشمه کمیاب است.همچنین مسئله آب و توجه به منابع آبی از عمده مسائل مطرح در توسعه ي روستایی به ویژه کشورهایی مانند ایران است که در بسیاري از مناطق با مشکل کم آبی روبرو است.

بنابراین می توان ادعا کرد که استفاده از آب قنات عامل اصلی حیات روستایی در ایران است.همچنین شکل گیري سکونتگاه هاي روستایی در کشور و فاصله ي آنها از یکدیگر کاملا به میزان آب به دست آمده از داخل زمین بستگی دارد؛هر اندازه منابع آبی در منطقه فراوان باشد،فاصله ي روستاها وآبادي ها از یکدیگر بیشتر است.اولین جنبه مشارکت در قنات را می توان مشارکت خودجوش روستاییان براي حفر قنات دانست.پس از آن نگهداري قنات،لایروبی نهرها و فعالیت هایی از این دست در شبکه ي روابط اجتماعی شکل گرفته در روستاها براي حفظ قنات انجام می شود و خود یک فضاي مشارکتی خاص را می طلبد که امروزه برنامه ریزان توسعه ي روستایی براي تحقق برنامه هاي خود به دنبال آن است.

بیشتر بخوانید: راهکارهای نجات کشور از بحران کم آبیقنات سازگار با شرایط اکولوژیکی ایرانقنات هاي ایران خود تابعی است از اقلیم ایران، هر چه باران سالیانه مناطق بیشتر باشد طول قنات ها کمتر و مادر چاه آنها کم عمق تر است و برعکس هر چه باران سالیانه مناطق کمتر باشد طول قنات ها بیشتر و مادر چاه آنها عمیق تر خواهد بود زیرا در نقاط پرباران آب هاي زیرزمینی سطح زمین بیشتر ولی نقاط کم باران آب هاي زیرزمینی را در عمق بیشتري بایستی جستجو نمود.اگر مشرق ایران را براساس تقسیمات طبیعی به نواحی مستقل جغرافیایی چندي تقسیم نماییم به مناسبت اختلافات فراوان نواحی با هم شیوه ي مبارزه ساکنین با محیط مسکونی یکسان نیست و ساکنین هر واحد جغرافیایی در مبارزه با طبیعت و مهار کردن آن شکلی را برگزیده اند که مشکل بنوان آن را در نقاط غیر همانندي به کار گرفت.

ساکنان فلات ایران از شرایط جغرافیایی و اکولوژیکی این سرزمین به بهترین وجهی در جهت ابداع قنات استفاده کرده اند.ابداع قنات را می توان واکنش طبیعی هوشمندانه ایرانیان نسبت به شرایط محیط زیست فلات ایران محسوب کرد.با در نظر گرفتن ابزار و ادوات ساده و قدمت ابداع قنات،ارائه چنین تکنیک دقیق و موفقی به وسیله یک مقنی ساده،مهندس هیدرولوژي امروزي را به حیرت وا میدارد.برتري قنات هاي موجود در ایران از نظر کمیت و کیفیت کار نسبت به دیگر قنات هاي جهان دارد از نظر برخی از متخصصان نشانه برتري علمی و فرهنگی ایرانیان محسوب شد.

بیشتر بخوانید: عدالت اجتماعی در آبپیچیده ترین ابداع انسانقنات یا کاریز یکی از پیچیده ترین و شگفت انگیز ترین نو آوري ها در تاریخ انسان است که براي برطرف ساختن یکی از نیازهاي مهم و حیاتی جوامع انسانی یعنی آبرسانی به نواحی کم آب پدید آمده است.فن فنات سازي براي نخستین بار در ایران پدید آمده،به تکامل رسیده و از این ناحیه به دیگر نواحی و از جمله بخش هاي خشک قاره آفریقا برده شده است.

ایرانیان از هزاران سال پیش در پرتو قنات ها،آب لایه هاي زیرزمینی دامنه ي کوه ها را توسط نیروي ثقل به حاشیه ي دشت ها رسانده و کویرها را آباد کرده اند.بسیاري از شهرها و مراکز تمدن باستانی ایران و نیز بسیاري از شهرهاي کنونی در بخش هاي خشک و نیمه خشک ایران به کمک قنات ها برپا شده است.

قنات کارکردهاي گوناگون اقتصادي،اجتماعی-فرهنگی،زیست محیطی و حتی مدیریتی در عرصه ي توسعه ي پایدار مناطق بیابانی ایران دارد.در واقع،زندگی در این سرزمین ها به قنات ها وابسته است.از این رو با توجه به خشکسالی هاي اخیر و افزایش نیاز به آب به دلایل گوناگون و نقشی که قنات ها در این راستا بازي می کنند،برنامه ریزي درست و مدیریت همه جانبه ي قنات ها لازم به نظر می رسد.

میزان تاثیر گذاري پدیده ي قنات در حیات جوامع شهري-روستایی تا آنجا پیش رفت که از قنات به عنوان یکی از ارزش هاي پایدار در معماري ایران یاد کرده اند.با خلق این پدیده روح جاودانگی با سکوت کویر در هم آمیخت و آب زلال چشمه زندگی در نواحی کویر جاري شد.

نگاهی اجمالی به کاربرد هاي سازمان قنات،نشان از ظرفیت بالاي این پدیده در ارتباط با محیط دارد.قنات به عنوان یک سازمان،به دلیل رابطه ي تنگاتنگ و دو طرفه با طبیعت،جزو سازمان هاي طبیعی ارگانیک محسوب می شود.در همین راستا پدیده ي قنات به عنوان سیستمی خود بوم سازمان دهنده و خود تنظیم کننده که نوعی پیوند همساز با اقلیم و محیط نواحی کویري دارد،به حساب می آید.روابط برون سازمانی قنات در مقیاس هاي خرد جهان (روستا) و کلان شهر (شهر)،به چند عملکرد بودن این پدیده اشاره دارد.این موضوع نشان از وجود لایه هاي متعدد در این سازمان طبیعی است.لایه هایی که علاوه بر ظاهر،در اثر گذر زمان باطن را به معرض نمایش می گذارند.باطنی که پیوندي عمیق با محیط اطراف داشته و در جهت سامان بخشیدن به آن گام برمی دارد.در واقع قنات ساختار معماري بینا متنی دارد که انسان و محیط زیست ار به هم نزدیک کرده و رابطه مساعد و هدفمند میان ن ها برقرار می کند.

سازمان طبیعی قنات در مقطعی طولانی از تاریخ همواره پاسخگوي نیاز هاي انسان بوده و همواره ارتقاي سطح حیات و حوزه هاي همگانی مرتبط با بشر را موجب شده است ولی چاه ها نتوانستند انتظاري که از آن ها می رقت در بلند مدت برآورده سازند.

البته امروزه با خشک شدن بسیاري از قنات هاي موجود روبرو هستیم که به دلیل تغییر سبک زندگی(تمایل به زندگی مدرن شهري)،عدم رسیدگی به آن ها و حفر چاه هاي عمیق به معضلی بزرگ تبدیل شده اند.

این اتفاق نیز به بروز اتفاقاتی از قبیل کوچک شدن جوامع کشاورزي در دراز مدت و کاهش جمعیت جوامع شهري-روستایی و به تبع آن فرسایش بافت منجر شده است.افزایش جمعیت،تغییرات آب و هوایی،خشکسالی،کاهش بارندگی،تغییرات فرهنگی و مهاجرت همگی از عواملی هستند که به انزوا رفتن قنات را باعث شده اند و نقش آن را کمرنگ ساخته اند.

در نهایت می توان اذعان داشت که خلق پدیده طبیعی قنات یکی از ناب ترین و موثرترین راهکارهایی بوده است که علاوه بر تامین آب آشامیدنی و کشاورزي،به شکل گیري و بقاي چارچوب یک تمدن در مقیاس هاي مختلف به طورمستقیم و غیر مستقیم کمک قابل توجهی کرده است.

با پایداري این سازمان طبیعی،پایداري ساختار جوامع حفظ شده و ناپایداري آن تزلزل بنیان جوامع را در مقیاس کلان جهان به دنبال خواهد داشت.در نتیجه همساز شدن مجدد با طبیعت در عصر حاضر نیازمند شناخت صحیح مفهوم سازمان هاي طبیعی و جاي دادن پدیده قنات در قالب اي سازمان ها است.باز زنده سازي و به روز رسانی سازمانی هوشمند همچون قنات در راستاي دستیابی به یک سیستم آبیاري انعطاف پذیر و متناسب با فرهنگ و بوم می تواند به احیاي مجدد جوامع شهري-روستایی قدیمی کمک شایانی کند.

بیشتر بخوانید: بحران آب در جهانبحث و نتیجه گیريقنات یکی از شگفت انگیز ترین اقدامات بشري و از ابتکارات مهم ایرانیان محسوب می شود که با کار گروهی و مدیریت و برنامه ریزي صحیح نقش مهمی براي تامین آب در طول تاریخ داشته است.

پدیده شگفت انگیز حفر قنات از دیرباز و عصر آهن به عنوان یکی از منابع تامین آب شرب و کشاورزي در مناطقی که با خطرات خشکسالی در فلات ایران روبرو بوده اند،نقش کلیدي و موثر در نظام اقتصادي و حیات اجتماعی کشور ایفا کرده و بستر ساز شکوفایی اقتصاد کشاورزي و ایجاد کار و فعالیت هاي متعدد شهري و روستایی و در نتیجه آرامش مردم بوده است.

ساکنان مناطق کویري در طول تاریخ که تا کیلومترها از دستیابی به رودخانه و چشمه سارها و مواهب طبیعی دور بودند،به دنبال حفر قنات براي تامین آب مورد نیاز خود برآمدند.

این ابتکار ایرانیان باستان در حفر قنات به تدریج به دیگر نقاط جهان به خصوص منطقه اروپاي غربی،شمال آفریقا،چین و حتی به یکی از بخش هایی از آمریکاي جنوبی مانند شیلی راه یافت و قدیمی ترین قنات ها در ایران،افغانستان و تاجیکستان قرار دارد و ۳۴ کشور از قنات برخوردارند.

هم اکنون ۴۰ هزار قنات در استان هاي کویري ماندد خراسان رضوي،خراسان جنوبی،یزد،کرمان،مرکزي و فارس وجود دارد که از این میان قنات قصبه گناباد با سابقه بیش از ۲۵۰۰ سال به عنوان قدیمی ترین و عظیم ترین قنات کشور ریشه در تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم دارد و از آن می توان به عنوان یکی از عجایب تمدن تاریخ بشر در تامین آب یاد کرد.

 راهکارها و پیشنهادات در زمینه ي اجتماعی و فرهنگی- به همگان در خصوص اهمیت و ارزش قنات ها از طریق رسانه هاي گروهی آگاهی هاي لازم داده شود.

- به امر پژوهش در زمینه ي قنات بها داده شود و در دانشگاه هاي بخش هاي نیمه خشک و خشک کشور رشته ي قنات شناسی دایر شود.

- شناخت کافی نسبت به مقوله ي قنات و نگاه ابزاري به این پدیده نداشتن.

- شناخت کافی قنات در نحوه ي ارتباط سازگار و انعطاف پذیر آن با محیط.

- مدیریت قوي و برقراري حقوق و مقررات آبدهی در حفظ و تعمیر و نگهداري منظم سازمان قنات داشته باشیم.

- ویژگی هاي قنات ها و ارزش اقتصادي و اجتماعی آن به همگان شناسانده شود.

- یک مرکز تحقیقاتی با هدف دست یافتن به تکنولوژي جدید مناسب و اقتصادي براي حفر و تعمیر قنوات کشور با اعتبارات وزارت نیرو یا در یکی از دانشگاههاي کشور تشکیل گردد.

- مطالعات بیشتر و گسترده تري در زمینه ي راه هاي توسعه و ارتقاي این فناوري بومی انجام می پذیرد.

بیشتر بخوانید: قنات هنوز زنده استراهکارها و پیشنهادات در زمینه ي اقتصادي- ایجاد تاسیسات نوین آبیاري در جهت تضمین آب کافی براي زراعت فعلی و تامین آب کافی براي بالا بردن سطح زیر کشت.

- توسعه کشت گلخانه اي با روش پیشرفته به منظور بالا بردن درآمد کشاورزان براي جلوگیري از مهاجرت و نیز صرفه جویی در مصرف آب.

- کاهش سطح کشت و در عوض افزایش تولید در واحد سطح مورد توجه قرار گیرد.

- کشت محصولاتی با نیاز آبی اندك به دلیل اقلیم خشک شهرستان گناباد. مانند:زعفران

- جلوگیري از کوچک شدن جوامع کشاورزي.

- صنعتی شدن کشاورزي.

راهکارها و پیشنهادات در زمینه ي توسعه ي زیست محیطی- جلوگیري از استفاده بی رویه از مخازن زیرزمینی،زیرا باعث خشکی و کم آبی قنوات می شود.

- جلوگیري از حفر چاه هاي متعدد.

 - احداث سیل برگردان.

- اصلاحات ارضی و تقسیم اراضی بین زارعین و تبدیل زراعت سنتی به مکانیزه.

- افزایش سیستم آبرسانی و جلوگیري از کاهش جمعیت.

- استفاده از کانال هاي بتونی.

- حریم قنات ها شناسایی شود و از هر نوع دست اندازي به آن ها به خصوص حفر چاه هاي عمیق جلوگیري به عمل آید.

- روش هاي تازه ي آبیاري به ویژه در قلمرو هاي خشک و نیمه خشک کشور در جهت حفاظت از آب قنات ها ترویج شود.

- فعالیت هاي کشاورزي و صنعتی در قلمرو هاي خشک ونیمه خشک بر پایه ي امکانات آبی این نواحی توسعه یابد.

نویسندگان: سمیه معتمدي شهري (دانشجوي کارشناسی ارشد مدیریت توسعه پایدار روستایی)؛ دکتر حسین رحیمی(دانشیار دانشگاه پیام نور مشهد)؛  دکتر علی اصغر کدیور(دانشیار دانشگاه پیام نور فریمان)