ابزارهای مدیریت سیلاب چند مورد است که از آن جمله، عملیات آبخیزداری در حوضه‌های آبخیز سدها است. تهدید سیلاب، ناشی از عمق و سرعت جریان سیلابی است. بارندگی را نمی‌توان کنترل کرد، اما با حفاظت از پوشش گیاهی، رعایت حریم مسیل‌های منتهی به رودخانه و لایروبی منظم آن‌ها، ایجاد سدهای گابیونی و یا به عبارتی دیگر عملیات آبخیزداری، می‌توان عمق و سرعت جریان سیلابی در حوضه‌های بالادست سدها را مدیریت کرد.

به گزارش زیست آنلاین، بارندگی‌های اخیر و وقوع سیلاب در چند استان کشور و از جمله خوزستان، حرف و حدیث‌های فراوانی را در جامعه به راه انداخته و موارد متعددی، از مدیریت سدها تا موضوع ورود به دوره ترسالی، در جامعه مطرح می‌شود. خبرنگار ایسنا خوزستان به این بهانه با چند نفر از استادان دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز به گفت‌وگو نشسته است.

دکتر جواد احدیان، دانشیار دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز، اظهار کرد: در کارنامه کلی، مدیریت سدها، نمره قبولی گرفته است؛ البته جاهایی هم می‌شد که شرایط بهتر باشد، ولی دلیل بر کوتاهی نیست. مدیریت این حجم سیلاب با دبی حدود هشت هزار مترمکعب بر ثانیه، به‌ویژه اینکه در حوضه دز و کارون هم‌زمانی رخ داد، کار دشواری است.

وی افزود: تعداد سد در حوضه دز، کم است و یکی از عوامل تشدید سیلاب‌ها، همین موضوع است. امسال یک جت استریم هوایی رخ داد و سیلاب با دوره بازگشت بیش از یکصد سال موجب این خسارت‌ها شد. جت استریم، یک جبهه هوایی کم فشار با سرعت حرکتی زیاد در برخورد با جبهه مدیترانه‌ای و شکل‌گیری هسته روی رشته کوه زاگرس و البرز است.

همچنین دکتر مهدی قمشی، رئیس دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز در خصوص مدیریت سدها، گفت: وضعیت سیلاب در خوزستان بسیار متفاوت از لرستان است و در خوزستان وضعیت سیل، تابع طغیان رودخانه‌ها است که آب خروجی آن‌ها توسط سدها مدیریت می‌شود. پس در این شرایط هر بحرانی در خوزستان ناشی از مدیریت سدها است که باید ثابت شود صحیح انجام شده است.

وی افزود: مدیریت صحیح مقدار خروجی تابع پیچیده‌ای از مقدار ورودی به مخزن، مقدار بارش در حوضه و عدم قطعیت آن، مقدار حجم خالی مخزن، مقدار کشش آبراهه پایین‌دست و یا مقدار خسارت احتمالی، مقدار بارش و آورد میان حوضه‌ای است، به همین دلیل تصمیم در مقدار خروجی از مخزن، تصمیم بسیار سخت و حساسی است.

قمشی تصریح کرد: در مورد پایداری سدها نیز هر چند که از نظر متخصصان این موضوع مبرهن است و جای نگرانی ندارد، اما اخبار منتشره در میان مردم در خصوص عدم پایداری سدها نیز وجود دارد و من به شخصه بسیار مورد سوال قرار گرفته‌ام، در نتیجه توضیح واضحات برای مردم نیز قابل درک است.

دکتر عبدعلی ناصری، مدیر گروه آبیاری و زهکشی دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز نیز، اظهار کرد: اینگونه تصور می‌شود که با احداث سد می‌توان خطر سیلاب را کنترل کرد؛ در حالی که تجربه نشان داده که نمی‌توان طبیعت را کنترل کرد و با این انگیزه هر چه بیشتر تلاش شود، شکست بزرگ‌تری متوجه جامعه بشری خواهد بود. بنابراین سیلاب نباید کنترل شود، بلکه باید مدیریت شود.

بیشتر بخوانید: سیلاب در طرح‌های آبخیزداری فرصتی برای بحران کم آبی عملیات آبخیزداری، ابزار مدیریت سیلاب استوی افزود: ابزارهای مدیریت سیلاب چند مورد است که از آن جمله، عملیات آبخیزداری در حوضه‌های آبخیز سدها است. تهدید سیلاب، ناشی از عمق و سرعت جریان سیلابی است. بارندگی را نمی‌توان کنترل کرد، اما با حفاظت از پوشش گیاهی، رعایت حریم مسیل‌های منتهی به رودخانه و لایروبی منظم آن‌ها، ایجاد سدهای گابیونی و یا به عبارتی دیگر عملیات آبخیزداری، می‌توان عمق و سرعت جریان سیلابی در حوضه‌های بالادست سدها را مدیریت کرد تا فجایعی نظیر آنچه در سیلاب فروردین ۹۸ در لرستان و سایر مناطق اتفاق افتاد، تکرار نشود.

ناصری تصریح کرد: احداث سدها مورد بعدی است. یکی از اهداف احداث سدهای مخزنی، ایجاد تعادل بین ظرفیت قابل تحمل رودخانه و دبی خروجی از سد جهت حفاظت اراضی پایین دست سد از سیلاب‌های اراضی بالا دست سد است. پس وظیفه سد، کنترل دبی رودخانه برای حفاظت از اراضی پایین دست سد است و با احداث سد، توان تخریب سیل را می‌توان کاهش داد و سیل را مدیریت کرد. اما گاهی اوقات یک سد به تنهایی از کنترل سیلاب یک رودخانه بزرگ بر نمی‌آید و لازم است چند سد ایجاد شود تا بتوان سیلاب‌های بزرگ را مدیریت کرد.

وی افزود: متأسفانه روی رودخانه دز و رودخانه کرخه سدهای برنامه‌ریزی شده کامل به اجرا در نیامده‌اند و به ناچار شرایط مدیریتی سیلاب‌های این دو رودخانه علی‌رغم موفقیت‌آمیز بودن مدیریت آن‌ها، برای مناطق پایین دست مشکلاتی ایجاد شده است. در صورتی که آسیب ناشی از پخش سیلاب در حاشیه رودخانه دز و کرخه، در صورت وجود این سدها، می‌توانست خیلی کم و ناچیز باشد. بنابراین ضرورت دارد وزارت نیرو در احداث سدهای لازم روی این رودخانه‌ها، اقدامات جدی انجام دهد. اما رودخانه کارون علی‌رغم داشتن سدهای ناکافی، با وجود پنج سد بزرگ، سیلاب در این رودخانه به بهترین حالت مدیریت شد.

بیشتر بخوانید: پایداری حوزه آبخیز در گرو توجه ویژه به شاخص های ترکیبیتوهم امنیت در مقابل سیلاب، خطرناک‌تر از احساس نا امنی در مقابل سیلاب استعضو هیأت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز اظهار کرد: رعایت حریم رودخانه، مورد مهم دیگری است که باید به آن توجه شود. توهم امنیت در مقابل سیلاب، خطرناک‌تر از احساس نا امنی در مقابل سیلاب است. اولی به توسعه و ساخت و ساز در حریم رودخانه و مسیرهای سیلاب تشویق می‌کند، اما دومی حداقل موجب می‌شود که خودمان را در معرض سیلاب قرار ندهیم. با علم مهندسی رودخانه ضمن رعایت حریم واقعی رودخانه، ظرفیت‌سازی برای عبور سیلاب کنترل شده را باید ایجاد کرد و آسیب پذیری آنچه که در معرض تهدید است را با فیوزهای تخلیه سیلاب و سیل‌بند به حداقل ممکن رساند.

وی ادامه داد: کنترل و تعمیر و نگهداری منظم مسیر رودخانه نیز بسیار مهم است. لایروبی منظم مسیر رودخانه، کاهش آسیب‌پذیری سازه‌های انتقال و توزیع، با افزایش استحکام در زمان ساخت، کنترل‌های منظم و در صورت نیاز انجام عملیات تعمیر و نگهداری آن‌ها می‌تواند در مدیریت سیلاب مفید باشد. باید گفت آنچه در معرض سیل باشد، چه به زعم ما مقاوم باشد و یا خیر، در واقع در معرض خطر است. سیل زمانی زیان‌بار می‌شود که آنچه در خطر تهدید است، آسیب‌پذیر باشد.

ناصری گفت: ضمن ابراز همدردی با آسیب‌دیدگان سیل، باید گفت که با توجه به کمبودها و وجود کاستی‌های فراوان در ابزار مدیریتی سیلاب منطقه خوزستان، تلاش مسولان اجرایی استان و شخص استاندار قابل ستایش و تقدیر است. ان‌شاءالله برای جبران ضرر و زیان آسیب‌دیدگان سیل و پیگیری تکمیل ابزارهای مدیریت سیلاب به همین گونه که سیلاب جاری مدیریت شد، اقدامات جدی انجام شود.



دکتر سیدمحمود کاشفی‌پور، استاد گروه سازه‌های آبی دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز نیز در این مورد به خبرنگار ایسنا گفت: فرآیند مدیریت سدهای استان در برخورد با مساله سیلاب بسیار خوب بوده است، با اینکه حقیقتاً این بارندگی در سال‌های آماری ما بی‌نظیر نبود، ولی قطعاً کم‌نظیر است. وجود سدها باعث شده تا تأثیر سیلاب پایین‌دست به‌خصوص در حوضه کارون، کمتر شود. در حوضه دز اگر ما سد بختیاری را داشتیم، قطعاً اثرات پر شدن سد دز و رهاسازی آب به پایین دست کمتر بود.

وی افزود: در حوضه کرخه چون روی رودخانه کشکان سد مخزنی بزرگی نداریم، چنین مساله بزرگی برای پلدختر و معمولان ایجاد شد. دبی رودخانه کشکان بدون کنترل بود و به مقادیر بالا رسید. از نکات دیگر، مساله آبخیزداری بالادست است که متأسفانه هزینه و توجه بالایی به آن اختصاص نیافته است. وجود پوشش‌های سبز می‌تواند کمک زیادی در کاهش دبی و افزایش زمان تمرکز حوضه داشته باشد که موجب کاهش پیک سیلاب می‌شود.

دکتر آخوندعلی، عضو هیأت علمی دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز نیز، گفت: اگر چه بسیاری از پدیده‌ها در هستی و اطراف ما از نظم خاصی در تکرار برخوردارند، به‌طوری که وقوع و تکرار آن‌ها را می‌توان پیش‌بینی کرد، مثل حرکت زمین به دور خود و خورشید که تکرار شبانه‌روز و سال را می‌توان پیش‌بینی کرد، اما این موضوع در مورد بسیاری پدیده‌های دیگر به راحتی میسر نیست.

وی افزود: پدیده‌های جوی نظیر ریزش‌های جوی و به تبع از آن تولید روان‌آب و سیلاب رفتار تکراری و سینوسی ندارند و چه در زمان، چه در مکان و چه در مقدار، به صورت سینوسی و تکرارپذیر نیستند و اصطلاحاً از دید ما انسان‌ها تصادفی هستند. نه اینکه بی‌نظمی حاکم باشد، بلکه نظم آن‌ها در بی‌نظمی آن‌ها است. رفتار این گونه پدیده‌ها بی‌مانند به رفتار ما انسان‌ها نیست. انسان‌ها با ایده‌ها و اهدافی که دارند تحت تأثیر رفتار همدیگر کارهایی می‌کنند که از توابع سینوسی و تکراری برخوردار نیستند و در مواردی هم کارهای تکراری و قابل پیش‌بینی انجام می‌دهند.

آخوندعلی تصریح کرد: ممکن است بعضی از محققان به دنبال این باشند که از رفتار نامنظم پدیده‌های طبیعی یک روند منظم کشف و استخراج کنند، اما در مورد پدیده‌های جوی نظیر بارندگی و سیلاب و بر عکس خشکسالی، موضوعی ساده نیست و حداکثر نتایج مطالعات به صورت احتمالاتی بیان می‌شود که در بسیاری موارد نتیجه معکوس دارد. مثلاً پیش‌بینی ترسالی می‌شود و حال آنکه خشکسالی رخ می‌دهد. البته پیش‌بینی‌های کوتاه مدت چند روزه که معمولاً بعد از شکل‌گیری پدیده است و رفتار بعدی آن تا حدودی میسر است، با موضوع تشخیص تکرار پذیری بلند مدت فرق می‌کند. اینجا بحث این است که ممکن است عده‌ای از محققان به استناد قرائنی بخواهند بگویند ترسالی یا خشکسالی شروع شده است. ادعای این موضوع نه به استناد آمار و نه به استناد بررسی علمی پدیده، برای دوره‌ای که بشر از آمار وقوع و ثبت این پدیده اطلاع دارد، به راحتی میسر نیست. در کشور خودمان حدود ۱۰ سال پیش مدیر ارشد آب کشور اعلام کرد ترسالی شروع شده است.

عضو هیأت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز خاطرنشان کرد: حالا ممکن است این باران‌ها و سیلاب‌های سال آبی ۹۷-۹۸ بعضی را تشویق به بیان آغاز ترسالی کند. خوب معلوم است که احتمال و امکان قابل انکار نیست ما هم امیدواریم ترسالی‌های خوب و بدون خسرانی در پیش داشته باشیم، اما هیچکس به ضرس قاطع نمی‌تواند چنین ادعایی داشته باشد و اگر چنین اتفاقی افتاد، دلیل قانع کننده‌ای برای آن موجود نیست.

وی ادامه داد: وقوع ترسالی و یا خشکسالی در بعضی مناطق تحت اثر پدیده النینو نیز یک پدیده احتمالاتی فصلی است و نمی‌تواند توجیه‌گر آغاز یک دوره ترسالی و یا خشکسالی درازمدت باشد.