آبخیزداری مجموعه اقداماتی است که باعث تقویت سفره‌های زیرزمینی، جلوگیری از سیلاب، ذخیره‌های کوچک و محلی آب، جلوگیری از فرسایش خاک و تقویت پوشش گیاهی می‌شود. احداث سدهای خاکی کوچک، بندهای زیرزمینی و روزمینی سنگی-ملاتی، خشکه‌چینی، نهال‌کاری، بوته‌کاری و کپه‌کاری از جمله اقدامات عملیاتی آبخیزداری است. این درحالی است که متأسفانه در کشور ما آنچنان که باید، به این بخش توجه نشده است.

به گزارش زیست آنلاین، درحالی که آبخیزداری می تواندبه عنوان کلیدکنترل سیلاب به کارگرفته شود،تنهاحدود ۳۵ درصدپروژه های آبخیزداری دربرنامه پنجم به مرحله اجرا درآمده و در برنامه ششم نیزاعتبار کافی به آن تعلق نگرفته است.

آبخیزداری، مدیریت و استفاده صحیح از اراضی حوضه آبخیز طبق برنامه‌های از قبل طرح ریزی شده مشتمل بر مهار فرسایش و تنظیم جریان‌های سیلابی و رسوب گذاری و اصلاح پوشش نباتی و غیره است. به عبارت دیگر آبخیزداری مدیریت علمی حوضه آبخیز است که ضمن توجه به مسائل اقتصادی و اجتماعی و حفظ منابع آب و خاک در حوضه‌های آبخیز از علوم و تجربیات مختلف بهره گیری می‌کند، بدون آنکه نقش مردم از نظر دور بماند.

حوادث اخیر و وقوع سیل‌های ویرانگر در کشورمان که خسارت‌های مالی و جانی زیادی را به همراه داشته است، اهمیت آبخیزداری را بیش از پیش نمایان کرد این درحالی است که متأسفانه در کشور ما آنچنان که باید، به این بخش توجه نشده است. آبخیزداری مجموعه اقداماتی است که باعث تقویت سفره‌های زیرزمینی، جلوگیری از سیلاب، ذخیره‌های کوچک و محلی آب، جلوگیری از فرسایش خاک و تقویت پوشش گیاهی می‌شود. احداث سدهای خاکی کوچک، بندهای زیرزمینی و روزمینی سنگی-ملاتی، خشکه‌چینی، نهال‌کاری، بوته‌کاری و کپه‌کاری از جمله اقدامات عملیاتی آبخیزداری است.

بسیاری از کشورهای توسعه یافته دنیا به منظور جلوگیری از سیلاب‌ها به توسعه عملیات آبخیزداری از جمله کاشت پوشش گیاهی، احیای جنگل‌ها و احداث بندهای بتنی و خاکی روی آورده‌اند؛ با این وجود در کشور ما بودجه این بخش طی سالیان متمادی در کشور اندک بوده، درحالی که اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌تواند تا حد زیادی از خسارات ناشی از سیل جلوگیری کند ضمن اینکه در مقابله با خشکسالی نیز اثر قابل توجهی دارد. در میزگردی که خبرگزاری مهر با حضور هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها و حمید سینی ساز، کارشناس حوزه آب برگزار کرد، به بررسی اهمیت آبخیزداری در کنترل سیلاب و خسارات ناشی از آن پرداخته شده است که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد:

*برخی از اساس با عملیات آبخیزداری مخالف هستند چرا که معتقدند عملیات آبخیزداری موجب از دسترس خارج شدن آب می‌شود؛ پاسخ شما به این انتقاد چیست؟

-حمید سینی ساز، کارشناس حوزه آب: هدف آبخیزداری، فارغ از تعاریف پیچیده‌ای که سازمان جنگل‌ها ارائه می‌کند و مردم نیز معمولاً با آن ارتباط نمی‌گیرند به زبان ساده به این شرح است: تلاش برای فرو بردن آب باران در مبدا بارش، در زیر زمین.

اینکه می‌گویند اگر آبخیزداری انجام شود آبی که باید برنامه ریزی و استحصال شود برای شرب، صنعت و یا کشاورزی، از دست می‌رود، مخازن ذخیره سازی سدها خالی می‌شودو اصطلاحاً آب گم می‌شود؛ یک جور آدرس غلط دادن است. اگر آب داخل زمین برود مقدار بیشتری آب ذخیره شده تا اینکه داخل مخزن سد روی زمین ذخیره شود. چون براساس آمار بیش از ۷۰ درصد آب باران ما مستقیماً تبخیر می‌شود. از ۳۰ درصد باقی مانده نیز چیزی حدود ۹ الی ۱۰ درصد در قالب سیلاب‌ها به دریاها می‌ریزد. اگر این ۸۰ درصد تلفات را بتوانیم با آبخیزداری به سمت سفره‌ها هدایت کنیم نمی‌خواهم بگویم تلفات صفر می‌شود اما حداقل ۳۳ درصد آن قابل ذخیره است.

اینکه می‌گویند اگر آبخیزداری انجام شود، آبی که باید برای شرب، صنعت و کشاورزی استحصال شود، از دست می‌رود و گم می‌شود، یک جور آدرس غلط دادن است
ضمن اینکه در مدیریت سیلاب یک نگاه این است که بعد از وقوع حادثه به درمان آن بپردازیم یک نگاه این است که پیشگیری کنیم. درست است که وقتی بارندگی خیلی شدید باشد، نمی‌توان به طور ۱۰۰ درصد گفت که می‌توانیم جلوی سیلاب را بگیریم و از آن پیشگیری کنیم شاید بهرحال رواناب مخربی جاری شود. اما با اطمینان کامل می‌توان گفت که می‌توان از بخش قابل توجهی از خسارات جلوگیری کرد.

چگونه می‌توان پیشگیری کرد؟ اینکه در کانون‌های اولیه سیل این کار را انجام دهیم. در نقاط کانونی مدیریت سیلاب، اثربخشی بیشتر، هزینه و ریسک کمتری دارد. این امر باعث می‌شود اصلاً سیلی اتفاق نیفتد که بخواهد مهار شود یا با آن مقابله شود.



*طبق ماده ۱۴۸ قانون برنامه پنجم توسعه، دولت مکلف شده بود تا پایان برنامه طرح‌های آبخیزداری در سطح ۸ میلیون هکتار را اجرایی کند. به عبارت دیگر، دولت مکلف بود سالانه ۱ میلیون و۶۰۰ هزار هکتار طرح آبخیزداری در سطح کشور اجرایی کند، شنیده‌ها حاکی از این است که به دلیل کمبود اعتبار اجرای این طرح ناقص مانده است، بفرمائید که در نهایت سازمان جنگل‌ها موفق شد چند درصد این طرح را اجرایی کند؟ برای برنامه ششم توسعه نیز ۱۰ میلیون هکتار تکلیف آبخیزداری برای سازمان درنظر گرفته شده است، فکر می‌کنید برنامه محقق شود؟

-هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری سازمان جنگل‌ها: از برنامه پنجم، توسعه حدود ۳۵ تا ۴۰ درصد آن اجرایی شد. در این برنامه به دلیل اینکه اعتبارات کافی در اختیار ما قرار نگرفت نتوانستیم تعهدات خود را به طور کامل انجام دهیم بنابراین برنامه آبخیزداری ۸ میلیون هکتار که قرار بود در سطح کشور عملیاتی شود، انجام نشد.

برای برنامه ششم ۱۰ میلیون هکتار عملیات آبخیزداری تکلیف شده که سالی دو میلیون هکتار می‌شود و الان در سال دوم برنامه هستیم.

سال ٩٧، ٧٠٠ میلیارد تومان اعتبار در اختیار ما قرار گرفت بنابراین با تلاش همکاران مان در استان‌ها و مشارکت مردم توانستیم ٨٥٠ هزار هکتار طرح آبخیزداری در کشور اجرا کنیم که در این زمینه رضایت بسیار خوبی از مشارکت مردم داشتیم.

ما به طور متوسط برای انجام هر هکتار عملیات آبخیزداری به یک میلیون تومان نیاز داریم. امسال نیز قرار است از محل صندوق توسعه ملی مبلغ ۱,۵۰۰ میلیارد تومان به طرح‌های آبخیزداری اختصاص یابد. که هنوز ابلاغ رسمی نشده است. اگر منابع به طور کامل اختصاص یابد عملیات آبخیزداری برنامه ششم به طور کامل اجرایی می‌شود در غیر این صورت این اتفاق نمی‌افتد.

بیشتر بخوانید: آبخیزداری و آبخوان‌داری بهترین روش مدیریت پایدار منابع آب خیرین در استان هرمزگان، سیستان و بلوچستان و البرز برای کمک به اجرای طرحهای آبخیزداری فعال شده اند*چقدر از محل خیرین به طرح‌های آبخیزداری اختصاص یافت؟

- هوشنگ جزی: بحث بند ب ماده ۲۹ قانون برنامه ششم که به ما اجازه می‌دهد با تشکل‌ها، گروه‌ها و مردم بتوانیم قرارداد ببندیم در اسفندماه ابلاغ شد که خیلی به ما کمک می‌کند برای سال بعد که بتوانیم منابع مالی مشترک مان با مردم را به عنوان اعتبارات در نظر بگیریم. بنابراین الان جمع بندی ندارم که بگویم از خیرین چه میزان کمک جمع آوری شده اما خیری بوده که یک میلیارد، خیری بوده که ۷۰۰ میلیارد تومان و… کمک کرده‌اند. در استان هرمزگان، سیستان و بلوچستان و البرز خیرین فعال شده‌اند و کمک می‌کنند. هرمزگان در این زمینه پیشرو است. البته به اینکه مردم در اجرای طرح‌ها مشارکت می‌کنند، خیرین گفته نمی‌شود.

*سیلاب‌های اخیر باعث شد برخی مسئولان بر ساخت سدها تاکید کنند، حتی در صورتی که این سدها طی بازه‌های طولانی مدت خالی بمانند، چه نظری در این مورد دارید؟ گویا در این میان شاهد تعارض منافع هستیم.

-حمید سینی ساز: برخی مسئولان عنوان می‌کنند باید سد بسازیم حتی اگر طی مدت زمان طولانی این سدها خالی بمانند، به طور متوسط هزینه ساخت یک سد به طور متوسط حدود ۱۰ هزار میلیارد تومان است، هزینه یکسال اجرای برنامه آبخیزداری که در برنامه ششم توسعه تکلیف شده، دو هزار میلیارد تومان است، یک پنجم بودجه ساخت یک سد کافی است که بتوانیم دو میلیون هکتار آبخیزداری انجام دهیم و در کانون‌های اولیه سیل را مهار کنیم. این به دلیل تضاد منافع است که باید فکری برای آن شود، هر چند اگر تمام طرح‌های آبخیزداری در خوزستان اجرا می‌شد، نمی‌توانستیم ادعا کنیم سیل رخ نمی‌داد اما حداقل سدها کمتر سرریز می‌شد.

هزینه ساخت یک سد به طور متوسط حدود ۱۰ هزار میلیارد تومان و هزینه اجرای یکسال برنامه آبخیزداری ۲ هزار میلیارد تومان است
تعارض منافع دیگری نیز در این میان وجود دارد که ظریف‌تر از مورد قبلی است و در این زمینه مقداری ایراد به سازمان جنگل‌ها نیز وارد است. اینکه چرا نگاه به آبخیزداری باید با نگاه دولتی باشد؟ چرا آبخیزداری را یک اقدام صرفاً دولتی می‌بینیم؟ در حالی که تغذیه سفره‌های زیرزمینی، حفظ آنها و تغذیه خاک چیزی است که خود مردم نیز می‌توانند در آن دخیل باشند. دخیل کردن مردم هم شتاب می بخشد، هم موجب تحقق شعار سال (رونق تولید) می‌شود. هم فشار بودجه را از روی سازمان جنگل‌ها برمیدارد.

چرا این اتفاقات رخ نمی‌دهد؟، براساس بازدیدهای میدانی و گزارشات مردمی که به ما رسیده مردمی که بخواهند این اقدامات را انجام دهند با چند مشکل روبرو هستند، یکی اینکه مجوزهای لازم را به آنها از طرف سازمان جنگل‌ها نمی‌دهند یعنی اصلاً اراضی را در اختیار آنها قرار نمی‌دهند.

نکته دوم این است که مردم مجوز را می‌گیرند و به عنوان مثال می‌خواهند گونه‌ای از پوشش گیاهی را در آنجا رشد دهند یا مثلاً دامی را وارد آنجا کنند، اعلام کردند کشت گیاه مثمر یا ورود دام به این منطقه ممنوع است در نتیجه بخش خصوصی نیز انگیزه خود را از دست می‌دهد. بحث بعدی این است که اجازه داده می‌شود اما نظارت درستی انجام نمی‌شود. سازمان جنگل‌ها باید توان نظارتی داشته باشد که در انتخاب گونه مثمر عمل کند. در بحث کاداستر و حدنگاری مناطق اقدامات لازم انجام نشده است.

-جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری سازمان جنگل‌ها: اجرای طرح کاداستر بسیار واجب است و حتماً باید اتفاق بیفتد، سال گذشته از محل اعتبارات صندوق توسعه حدود ۳ میلیون هکتار کاداستر اجرا شد امسال کاداستر ۷۲۵ حوزه آبخیز کشور به اتمام می‌رسد. کاداستر حوزه جنگل امسال به طور کامل انجام می‌شود سال گذشته بخش اعظم آن انجام گرفت.



*گفته می‌شود بین سازمان جنگل‌ها و برخی دستگاه‌های دیگر از جمله وزارت نیرو تعارض منافع وجود دارد و وزارت نیرو مانع اجرای برخی طرح‌های آبخیزداری می‌شود.

-جزی: تعارضی بین ما وجود ندارد. بین ما و وزارت نیرو چه تعارضی وجود دارد؟ بین ما و وزارت نیرو تعارضی وجود ندارد. نزدیک به حدود ۴۲ میلیون هکتار از اراضی بالا دست سدها را ما داریم کنترل فرسایش و سیل انجام می‌دهیم. با وزارت نیرو نشستیم سدها را تعیین و بالادست آنها را مشخص کردیم. تعارض در مدیریت محیط است نه بین دستگاه‌ها.

تعارض آنجاست که ما به جای تلفیق برنامه، تلفیق بودجه می‌کنیم. الان آب زیر زمینی و آب سطحی هر دو در وزارت نیرو هستند، ببینید چقدر پول به وزارت نیرو دادند، از این پول چند درصد آن را به آب سطحی اختصاص داده است؟ چند درصد آن را به آب زیر زمینی اختصاص داده است؟ در حالی که در یک وزارت خانه است. بنابراین نمی‌توانیم بگوییم تعارض بین دستگاهی، به نظرم تعارض برنامه ریزی در کشور است.

اینگونه نیست. در برخی از حوزه‌های آبخیز، آب منطقه‌ای اعلام می‌کند اجرای پروژه‌های آبخیز در این منطقه باعث می‌شود آب به سدهای ما نرسد، این تعارض در برخی حوزه‌ها بوجود می‌آید. در خیلی حوزه‌ها نیز اینگونه نیست. مثلاً خوزستان از ما دعوت کرده کمک کنید مدیریت جامع آبخیز کارون را داشته باشیم.

-سینی ساز: درباره سد زاینده رود، رئیس آب منطقه‌ای استان اصفهان کتباً از اداره منابع طبیعی چهار محال و بختیاری درخواست کرده بود که آبخیزداری نکنید چون آب پشت سد ما نمی‌آید.

*برخی کارشناسان عنوان کرده‌اند حذف معاونت آبخیزداری و تنزل آن به دفتر آبخیزداری باعث تضعیف این بخش شده، چه نظری در این زمینه دارید آیا مذاکراتی در زمینه ارتقا این بخش به حوزه معاونت صورت گرفته است؟

-جزی: سال ۸۲-۸۱ اتفاقی برای آبخیزداری افتاد آن زمان آبخیزداری یکی از معاونت‌های وزیر بود، آن زمان این بخش هم از اعتبارات خوبی برخوردار بود هم مطالعات خوبی در بخش انجام گرفت. بنابراین رشد خیلی خوبی را در اجرای عملیات آبخیزداری در کشور داشتیم. اما وقتی چارت معاونت آبخیزداری برهم خورد و ادغام انجام شد. نیروها و اعتبارات آن بسیار کم شد و روند کاری خوب آن متوقف شد. حدود ۱۲۶ میلیون هکتار از اراضی کشور تحت فرسایش آبی قرار دارند. خاک از آب مهمتر است و ما با فرسایش به سرعت داریم خاک را از دست می‌دهیم. حدود ۵۵ میلیون نفر از مردم کشور در معرض سیل قرار دارند. ما مناطق سیل خیز کشور را کاملاً شناسایی کردیم بنابراین موضوع کنترل سیل باید مورد توجه جدی باشد.

بیشتر بخوانید: کنترل ۲ میلیارد مترمکعب سیلاب به واسطه طرح های آبخیزداریآنچه در دروازه قرآن شیراز رخ داد ممکن است در کن، امام علی و صیاد شیرازی تهران هم اتفاق بیفتدبه دلیل مسائل تغییر اقلیم خطرات سیل بیشتر خواهد شد، آبخیزداری نمی‌تواند بدون مطالعه، سرمایه گذاری و تحقیقات کار خود را پیش ببرد و با نگاه یک دفتر به آن اعتبار دادن خیلی تفاوت دارد تا با نگاه یک معاونت. نگاه ویژه به این بخش لازم است. هیچ بحثی در زمینه ارتقا حوزه آبخیزداری به معاونت وزارت خانه نشده است.

*عنوان شده که تهران به لحاظ سیل بسیار حساس است و نگرانی‌هایی درباره آن وجود دارد. آیا ممکن است اتفاقاتی که اخیراً در شهرستان‌های سیل زده رخ داده در تهران نیز رخ دهد؟

-جزی: تهران از لحاظ سیل بسیار حساس است و احتمال دارد آنچه در دروازه قرآن شیراز رخ داد در مناطق کن، امام علی و صیاد شیرازی تهران نیز رخ دهد. برای آبخیزداری تهران باید هزینه شود. در بحث شهری مباحث آبخیزداری مورد توجه قرار نگرفته است. ما در همین زمینه طرحی را برای شمال تهران در راستای کنترل و مدیریت سیلاب تهیه کرده‌ایم. این طرح شامل اقدامات آبخیزداری است که باید جدی گرفته شود.