هفته اول فروردین استان لرستان با فعالیت دو سامانه بارشی شدید مواجه شد که منجر به سیلاب‌های بزرگ و ویرانگر شد، با توجه به وسعت بزرگ و دامنه فراگیر خسارات وارده به زیرساخت‌های اقتصادی، منابع طبیعی و کشاورزی، هنوز ارزیابی دقیقی از میزان خسارت‌های سیل در این استان منتشر نشده است، ولی ارزیابی‌های کارشناسان بنیاد مسکن نشان می‌داد که حدود ۳۵ هزار واحد مسکونی یا کاملاً ویران شد و یا به حدهای مختلفی آسیب دیده‌اند و پنج استان معین اصفهان، اردبیل، قزوین، همدان و مرکزی برای بازسازی لرستان تعیین شدند.
به گزارش زیست آنلاین، مهدی زارع، عضو وابسته شاخه زمین‌شناسی، می گوید: در فاصله دو ماه بعد از رخداد سیل‌های فروردین ۹۸ لرستان در روزهای ۱۱ و ۱۲ خرداد ۹۸ امکان بازدید میدانی و مطالعه صحرایی سیلاب‌های این استان را یافتم، قبل این بازدیدها، به طور نسبتاً منظمی از سیلاب در استان‌های گلستان، خوزستان، تهران، مازندران و اصفهان (کاشان) بازدید میدانی داشتم.
هفته اول فروردین استان لرستان با فعالیت دو سامانه بارشی شدید مواجه شد که منجر به سیلاب‌های بزرگ و ویرانگر شد، با توجه به وسعت بزرگ و دامنه فراگیر خسارات وارده به زیرساخت‌های اقتصادی، منابع طبیعی و کشاورزی، هنوز ارزیابی دقیقی از میزان خسارت‌های سیل در این استان منتشر نشده است، ولی ارزیابی‌های کارشناسان بنیاد مسکن نشان می‌داد که حدود ۳۵ هزار واحد مسکونی یا کاملاً ویران شد و یا به حدهای مختلفی آسیب دیده‌اند و پنج استان معین اصفهان، اردبیل، قزوین، همدان و مرکزی برای بازسازی لرستان تعیین شدند. شرایط جوی و خصوصاً بارش و مشخصات آن (شدت، مدت و فراوانی) و همچنین وضعیت زمین‌شناسی حوضه آبخیز و وضع زمین ریخت‌شناختی محدوده این حوزه به ویژه در بازه کوتاه‌مدت، نقش بسیار موثر و تعیین‌کننده‌ای در وقوع سیل دارد بنابراین برای تحلیل سیل فروردین ۹۸ لرستان حتماً باید به آمارهای روزانه بارش و گزارش بلندمدت بارش، نقشه‌های زمین‌شناسی کواترنر و زمین ریخت‌شناسی به روز از این محدوده دسترسی داشته باشیم.
حوضه آبریز کشکان از مهمترین حوضه آبریز استان است و هفت شاخه آبراهه اصلی دائمی و چندین شاخه ادواری، شبکه زهکشی آن را تشکیل داده‌اند، این حوضه در محدوده اقلیم نیمه خشک قرار دارد، از لحاظ سازندهای زمین‌شناسی حدود ۵۷ درصد سازندهای این حوضه از رسوبات آبرفتی جدیدتر، مشترک آسماری- شهبازان، امیران و سنگ‌های کربناته سازند آسماری تشکیل شده است.
سازند آسماری یکی از سازندهای شاخص ایالت ساختاری – رسوبی زاگرس است. این سازند در زاگرس گسترش قابل توجهی دارد و جوان‌ترین سنگ مخزن هیدرو کربن‌ها در زاگرس است.
وی افزود: از لحاظ درصد پراکنش کاربری اراضی، حوضه دارای ۴۶ درصد جنگل، ۱۳ درصد مرتع، ۴۰ درصد کشاورزی و یک درصد اراضی شهری و روستایی (محیط ساخته شده) است. از یک میلیون و ۲۱۷ هزار هکتار جنگل بلوط در لرستان ارزیابی‌های بهمن ۹۷ نشان میدهد که حدود ۶۰۰ هکتار در معرض نابودی هستند (حدود نصف جنگل‌ها). بخش مهمی از این نابودی به عوامل انسانی و فروش چوب درختان بلوط از سوی اهالی است که مشکلات معیشتی و اشتغال گوناگون دارند، از نشانه‌های تخریب که در بازدید من نیز قابل مشاهده بود، تهیه زغال از درختان چند صد ساله و آتش‌سوزی‌های عمدی است که در بهار و تابستان به اوج خود می‌رسد.
بعضی از گزارش‌ها از اداره منابع طبیعی لرستان از خروج روزانه دو هزار کامیون چوب از این استان خبر میدهد، این تخریب جنگل‌ها از مهمترین عوامل فرسایش خاک و سیلابی شدن رودها در هنگام بارندگی‌هایی مانند موردهای فروردین ۹۸ است.
هشت رود اصلی بختیاری، خرم‌رود (خرم‌آباد)، رود کهمان، رودبار الیگودرز، رودخانه زال، رودخانه سزار، رودخانه سیمره، رود کشکان در استان لرستان جاری است.
برای تحلیل سیلاب‌های فروردین ۱۳۹۸ لرستان از دیدگاه اقلیمی، آمار روزانه بارش پنج ایستگاه سینوپتیک اصلی استان لرستان شامل خرم‌آباد، الشتر، نورآباد، کوهدشت و پلدختر در حوضه آبریز کشکان نشان میدهد که دو سامانه بارشی گسترده در فاصله روزهای ۴تا ۱۳ فروردین ۱۳۹۸، تقریباً تمامی مناطق استان لرستان را تحت تاثیر قرار داد. دبی سیلابی رودخانه کشکان که شهر پلدختر، معمولان و روستاهای مسیر را تخریب کرد، به ۴۶۰۰ مترمکعب در ثانیه (حدود ۳ برابر حد معمول در این فصل) رسید. روز دوشنبه ۱۲ فروردین ماه، رودخانه‌های خرم رود (خرم آباد) و کشکان طغیان کردند که این طغیان باعث خسارات سنگین به مردم شهرهای خرم‌آباد، نورآباد، دوره، معمولان و پلدختر شد. دبی خرم رود که سیلاب خرم‌آباد را به وجود آورد به ۷۰۰ مترمکعب بر (حدود ۴ برابر حد معمول در این فصل) رسید.
اولین سامانه از روز چهارم فروردین شروع و تا پایان روز نهم در بیشتر نقاط استان لرستان موجب بارش فراگیر و شدید شد، مجموع بارش ۶ روزه (۴ تا ۹ فروردین) حاصل از این سامانه در کل «حوضه کشکان» بیش از ۱۳۷ میلیمتر بود که بیشترین مقدار آن معادل با ۱۵۷ میلیمتر در ایستگاه نورآباد و کمترین میزان آن به مقدار ۱۱۶ میلیمتر در ایستگاه کوهدشت رخ داد. دومین سامانه بارشی در روزهای ۱۱ تا ۱۳ فروردین در استان لرستان فعال شد، بررسی آماری مقادیر بارش در ایستگاه‌های هواشناسی خرم‌آباد، الشتر، نورآباد، کوهدشت و پلدختر، نمایانگر بارشی افزون بر ۱۵۳ میلیمتر در کل حوضه کشکان است، فقط در ایستگاه سینوپتیک خرم‌آباد، بیشینه بارش ۲۴ ساعته دوره بازگشت ۱۰۰ ساله داشته است و در سه ایستگاه کوهدشت، پلدختر و الشتر این بارش‌ها دوره بازگشتی ۵۰ ساله و در ایستگاه نورآباد دوره بازگشتی معادل ۷۰ سال داشته‌اند، دوره بازگشت بارش‌ها بین ۵۰ تا ۱۰۰ سال بوده ولی الزاماً بی‌سابقه نبوده اند و ضمناً نمی‌توان مدعی شد که در آینده نیز تکرار نخواهند شد.
در استان لرستان بخش شمال خاوری استان به عنوان زون دگرگونه سنندج سیرجان و بخش مرکزی و غربی استان به عنوان قسمتی از زاگرس مرتفع و زاگرس چین خورده است. خسارت سیل در بخش زیربنایی و زیرساختی ۷ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان و در بخش دامی، زراعی و کشاورزی ۸۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است، در ۵۰۰ روستای لرستان گزارش وقوع زمین لغزش دریافت شد. روز ۱۲ فروردین برق ۱۱۴۵ روستا، و راه ۷۸۰ روستا قطع شد. از میانه روز ۱۲ فروردین به دلیل قطع تمام راه‌های ارتباطی با شهر پلدختر، اطلاع گرفتن از وضع مردم در این شهر ممکن نبود که این وضع تا شب هنگام ادامه یافت.
اطلاع گرفتن در دیر وقت شب ۱۲ فروردین ۹۸ با برقراری چند ایستگاه موقت تلفن همراه به دستور وزیر ارتباطات و ارتباط گرفتن از طریق واتساپ و از مسیر فعال شدن اینترنت در این محدوده، ممکن شد و آن هنگام بود که مشخص شد گروهی از مردم که همچنان در محدوده غربی شهر و در دشت سیلابی رودخانه کشکان (کرخه) در پشت بام خانه ها و دامنه کوه مجاور شهر مانده و گرفتار شده اند و زنده اند.
زارع ادامه داد: از بازدید محلی که از پلدختر داشتم مشخص شد که در طی ۳۰ ساله بعد از پایان جنگ، توسعه پلدختر در پائین‌تر از رقوم ۶۷۵ متر (از سطح دریای آزاد) و در دشت سیلابی غرب رودخانه صورت گرفته و محلهای به نام "سازمانی" که در ابتدا محدود به ساخت خانه‌های سازمانی دولتی بوده ولی به تدریج گسترده شده و خانه‌های شخصی‌ساز نیز در آن احداث شده، به وجود آمده است. این محدوده که عمدتاً بین رقوم ۶۶۰ تا ۶۷۰ متر ساخته شده است، تماماً به زیرسیلاب ۱۲ فروردین ۹۸ رفته است. دو سیل بند که سمت غربی دیواره رود کشکان را شکل داده بود، (عملاً دیواره‌ای بوده که رودخانه را محدود می‌کرد تا شهرسازی حتی‌الامکان تا دیواره رود کشکان توسعه یابد!) و شهرداری پل دختر آن را ایجاد کرده بود، توان تحمل حجم سیلاب (حدود ۴۵۰۰ مترمکعب بر ثانیه) را نداشتند و فرو ریختند.
بنابراین مشاهده وضع منطقه سیل‌زده در پلدختر نشان داد که تمامی بخش‌های شهر قدیمی و آثار تاریخی پلدختر که در رقوم بالای ۶۷۵ متر احداث شده بودند، همگی تقریباً سالم ماندند (به غیر از یک پایه پل تاریخی کشکان که فروریخت) و حدود ۹۰ درصد شهر (احداث شده تا پایان سال ۱۳۹۷) به تمامی دشت سیلابی و در یک point bar، "نهشته‌های رود پیچ" رود کشکان و به اشتباه در ناحیه‌ای آشکارا معرض سیلاب، شهرسازی شده است.
وضع در شهر معمولان که در بالادست پلدختر و از نظر رقوم ارتفاعی حدود ۲۰۰ متر بالاتر از پلدختر احداث شده است به همین ترتیب است، تمام بخش‌های شهر که در خارج از دشت سیلابی و در رقوم بالای ۸۷۰ متر احداث شده سالم مانده و همه مستحدثات در حدود ۱۰ تا ۱۵ متر پایین‌تر از این رقوم و در حریم دشت سیلابی به زیر سیلاب رفت. این مساله نشان میدهد که تقریباً تمامی تعیین محلهای تاریخی با رعایت حریم‌های طبیعی رودخانه‌ها و تلاش برای بر هم نزدن ریخت طبیعی عوارض زمین، این سیلاب‌های شدید فروردین را تحمل کردند.
سدهای ساخته شده یا در دست ساخت وزارت نیرو در استان لرستان از سد (بند) کزنار که کوچک‌ترین سد استان است (با ارتفاع ۲۶ متر و حجم مخزن یک میلیون متر مکعب) تا سد بختیاری (با ارتفاع ۳۲۵ متر و حجم مخزن ۵ میلیارد و ۱۵۹ میلیون مترمکعب) از نظر رده بندی جزو سدهای بزرگ هستند .۱۵ سد بزرگ در محدوده جغرافیایی لرستان با اهداف مدیریت منابع آب وجود دارد که ۶ سد تاکنون به بهره‌برداری رسیده، ۹ سد در دست ساخت است و ۲ سد مخمل کوه (کاکارضا) و زیبامحمد خرم‌آباد آماده ساخته شدن هستند. با مخازن ۶ سد به بهره‌برداری رسیده در لرستان حجم ۲۰۶ ا میلیون مترمکعب آب مهار شده است که در پایان موج دوم بارندگی‌های فروردین کاملاً از آب پر شدند.
اثر احداث سد به عنوان مانعی در حرکت و عبور اجسام شناور در مسیل رودخانهنقش این سدها در کنترل سیلاب یا به هم زدن تعادل اکولوژیک منطقه بعد از رخداد سیلاب‌های فروردین ۹۸ مورد بحث گروه‌های مختلف کارشناسی قرار گرفت. البته سدها به عنوان نمادی از توسعه یک منطقه شناخته می‌شوند، توسعه پایدار اکولوژیک نوع ایده‌آل توسعه است که توسعه را بر پایه سازگاری بوم‌شناختی با محدوده مورد نظر دنبال می‌کند و اهمیت عوامل اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی را هم‌زمان در نظر بگیرد.
اثر احداث سد به عنوان مانعی در حرکت و عبور اجسام شناور در مسیل رودخانه مانند درختان، قطعه‌های یخ، ماهیان عمل می‌کند، وقوع سیلاب‌های زیاد ناشی از رهاسازی آب سرریزها و تخلیه کننده‌ها موجب تغییرات مختلف در پایین‌دست سدها می‌شود، ضمناً خروج آب گل‌آلود حاوی مواد رسوبی در پایین‌دست سد و محیط زیست منطقه نیز اثر جدی می‌گذارد.
سدسازی با کاهش رسوبات رودخانه‌ای که در مخزن و یا دریاچه سد رسوب می‌کنند، توازن طبیعی پتانسیل رسوب‌گذاری را در پایین‌دست سد به هم زده و موجب فرسایش شدید مسیر رودخانه پایین دست می‌شود، معمولاً آبی که در پشت سدها ذخیره می‌شود حاوی گل و لای است که گاه تا یک سوم حجم مواد سیلابی جمع شده در مخزن سدها را شامل می‌شود، قاعدتاً خروجی سر ریز سد گل و لای ندارد و رهاسازی آب در هنگام نیاز (مواقع بارندگی شدید مانند فروردین ۹۸) موجب تشدید فرسایش رودخانه می‌شود، این مساله موجب تفاوت ظاهری سیل لرستان و خوزستان شد در خوزستان آب زلال سدها وارد شهر شد ولی در لرستان آب گل‌آلود بسیار مخرب بود.
دو سیلابی که در رودخانه کشکان به شهرهای پلدختر و معمولان خسارت وارد کرد، در بازه‌ای معادل یک صدسال قابل انتظار بوده‌اند که البته ظرف یک هفته رخ داد. ارزیابی‌هایی که تاکنون انجام شد رخداد این نوع بارندگی‌های شدید را که به فاصله زمانی کوتاه رخ می‌دهند، به تغییرات اقلیمی ربط می‌دهند. این به آن معنی است که در بازه‌های زمانی کوتاه‌مدت در سال‌های بعد نیز می‌توان انتظار تکرار چنین رخدادهای سیلابی را داشت. تغییرات اقلیم در میان کشورهای خاورمیانه و به ویژه ایران شدت یافته است. برپایه بعضی مدل‌های پیش‌بینی اقلیمی ایران افزایش دمای متوسط ۲.۶ درجه سانتیگراد و کاهش بارش ۳۵ درصدی را در دهه‌های آینده، تجربه خواهد کرد. ایران با انتشار گازهای گلخانه‌ای (GHG) نزدیک به ۶۱۶.۷۴۱ میلیون تن، اولین کشور مسئول گرم شدن زمین در خاورمیانه و هفتمین کشور در جهان است.
البته تخریب جنگل‌های بلوط و کم شدن پوشش گیاهی و آبخیزداری در بالادست سدها رسوبات زیادی را به صورت سیلاب در زمان طغیان خرم رود، تیسیان و کشکان به همراه روان آب به حرکت درآورد و موجب تخریب بیشتر محیط ساخته شده در پیرامون رودخانه و ۵۳ دهانه پل که اکثراً در مسیر کشکان و سیمره از خرم آباد تا پلدختر قرار داشتند تخریب شده یا به شدت آسیب دیدند، از ۷۷ پل تاریخی استان لرستان که عمدتاً از زمان ساسانیان تا حدود یکصد سال قبل مکان‌یابی شده و احداث شدند، ۷۵ پل کاملاً سالم برپا ماندند.
با سدسازی جلوی جریان طبیعی رودخانه گرفته می‌شود و جریان کمِ آب در حوضه پایین دست باعث می‌شود رسوبات ریزدانه هم به سرعت ته‌نشین شود و به تعمیق بستر و افزایش عرض رودخانه کمک نکند، تغییر رژیم رودخانه به دلیل سدسازی در منطقه به وجود آمده است.
پدیده فرسایش و تجمع رسوبات در مخازن سدها است که عمر سدها را کاهش میدهد، کاهش رسوب ورودی به دریاچه با عملیات آبخیزداری، جنگلداری، مرتعداری و زیست محیطی ممکن است.
مهدی زارع، عضو وابسته شاخه زمین‌شناسی، گروه علوم پایه، فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران
جهت مشاهده مهمترین مطالب مرتبط می توانید بر روی هر یک از عناوین زیر کلیک کنید:
پیامدهای زیست محیطی برداشت شن و ماسه
علت سیل لرستان چه بود؟
تلاش برای بازگرداندن رونق گردشگری به استان لرستان
هیچ خسارتی به سازه قلعه فلک الافلاک خرم آباد وارد نشده است
دریافت صفحه با کد QR