خلیج فارس در دل خود ثروت‌های عظیمی دارد؛ گونه‌های مختلف آبزیان و جانوران و البته نفت و گاز. دیروز روز ملی این پهنه آبی بزرگ بود؛ روز یکی از خاص‌ترین و حساس‌ترین اکوسیستم‌های جهان که هزاران سال است هویت ایرانی دارد و چشم‌ها را با تنوع زیستی و رنگارنگی خاک جزایر خود از هرمز گرفته تا ساحل نقره‌ای، خیره می‌کند.

به گزارش زیست آنلاین، به این مناسبت، روزنامه پیام ما با احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست درباره تهدیدات این زیستگاه بزرگ و برنامه‌های آن به گفت‌وگو نشسته است.

آقای لاهیجان‌زاده محیط زیست خلیج فارس «شکننده» خوانده می‌شود، این حساسیت به چه دلیل است؟

این پهنه آبی به دلیل ویژگی‌های منحصر به فرد از اکوسیستم‌های بسیار حساس و مهم جهان به شمار می‌رود. برخی از تنوع زیستگاهی خلیج فارس شامل آبسنگ‌های مرجانی است که در دنیا یکی از محدوده‌های آبی هست که تنوع زیادی دارد. پهنه‌های گلی جزری و مدی، جنگل‌های حرا و علف‌زارهای دریایی و همچنین تالاب‌های ساحلی و خوریاتی که در خلیج فارس هست، مجموعه این پهنه آبی را بسیار با ارزش کرده است. اما به دلیل استقرار همین زیستگاه‌های متعدد، محیط زیست شکننده‌ای دارد و ورود هرگونه آلاینده و تغییرات ناشی از تغییر اقلیم می‌تواند آسیب جدی به آن وارد کند؛ کما این که به دلیل افزایش دمای خلیج فارس در دو – سه ماه اخیر با پدیده سفید‌شدگی آبسنگ‌های مرجانی روبه‌رو شدیم که در پی آن درصد بالایی از آبسنگ‌ها دچار سفیدشدگی شدند که در بسیاری از موارد مرگ آبسنگ را به همراه دارد.

چه عواملی بیش از همه به دریای فارس آسیب می رساند؟

به دلیل اینکه بستر دریا محل میدان‌های نفتی و گازی و از طرفی محل تردد شناورهای بسیار زیادی از جمله نفتکش‌ها است، خلیج فارس در معرض آلودگی نفتی قرار دارد و متاسفانه در طول سال به دلیل نشت مواد نفتی آسیب‌های گاهی جبران‌ناپذیر به سیستم دریا وارد می‌شود. از سایر عوامل آلودگی دریا می‌توان به ورود پساب شور آب شیرین‌کن‌ها به ویژه در جنوب خلیج فارس، وجود پساب‌های صنعتی و فاضلاب‌های شهری اشاره کرد. یک عامل تهدیدکننده دیگر این پهنه آبی، کاهش آورد رودخانه‌های آب شیرین به خلیج فارس است.

با توجه به توسعه بی‌رویه در سواحل جنوبی، مسئله استقرار آب شیرین‌کن‌ها چطور مدیریت می‌شود؟

به دلیل دریا محور بودن توسعه کشور در سال‌های اخیر و همچنین الزام انتقال صنایع آب‌بر از درون سرزمین به سواحل، مکان‌های استقرار آب شیرین‌کن در سواحل جنوبی را شناسایی و پهنه‌بندی کردیم. این مطالعات در استان هرمزگان در اوایل سال ۱۳۹۹ به اتمام رسید. در استان بوشهر در ابتدای سال جاری مطالعات به پایان رسید و بخش عمده‌ای از مطالعات استان سیستان و بلوچستان نیز تمام شده است. تقریبا جانمایی در عمده مسیر جنوب را انجام دادیم؛ اکنون هر صنعت یا سرمایه‌گذاری که تمایل داشته باشد می‌تواند در مکان‌های تعیین شده، آب شیرین‌کن مستقر کند.

همان‌طور که خودتان هم پیش‌تر اشاره کردید، نگرانی از تاثیر منفی پساب شور آن‌ها در دریا و بر اکوسیستم دریا جدی است. با این برنامه آیا اکنون نگرانی‌ای در این باره برای نصب آب شیرین‌کن در جنوب کشور وجود ندارد؟

برای جلوگیری از آسیب به دریا، عمق آب مناسبی که پساب می‌تواند تصفیه شود و کمترین اثر را بگذارد، مشخص می‌کنیم. در مکان‌های مختلف با فواصل گوناگون باید نازل‌ها پساب را تخلیه کنند. همچنین تعیین شده که برای برداشت آب از دریا از چه فیلتری استفاده کنند تا آبزیان وارد نشوند.

از طرف دیگر مسئله آلودگی نفتی هم در این دریا همیشه مطرح است. آیا برای کنترل آلاینده‌ها کاری انجام شده؟

یکی از مشکلات ما آلودگی نفتی است که به دریا وارد می‌شود و با لکه‌های نفتی مواجه می‌شویم که عامل ایجاد آن مشخص نیست، برای اینکه بتوانیم علیه منابع آلوده‌کننده پیگیری حقوقی و قضایی کنیم، پروژه‌ای را اجرا کردیم که می‌تواند بر اساس کیفیت شیمیایی مواد نفتی، ما را به میدان نفتی‌ که آلودگی از آن منتقل می‌شود، هدایت کند؛ کیفیت شیمیایی مواد نفتی، مانند اثر انگشت است.

مطالعه مربوط به این پروژه به اتمام رسیده و کافی است نمونه نفت را به آزمایشگاه‌های معتمدی که انتخاب می‌شوند، منتقل کنیم تا از این طریق تشخیص دهند که آلودگی نفتی از کدام میدان یا سکوی نفتی خارج شده است؛ بدین صورت پیگیری‌های بعدی انجام می‌شود و برای افراد آلوده‌کننده دریا، چه در داخل کشور و چه خارج، مسئولیت ایجاد می‌کند تا جلوی نشت مواد نفتی و آلاینده را بگیرند.

علاوه بر این سال گذشته بازرسی گسترده‌ای از سکوهای نفتی و متعاقب آن از بنادر شیلاتی و بنادر صادراتی داشتیم؛ پایش در مدیریت زیست محیطی این بنادر و سکوها بسیار نقش مثبتی داشته است.

برنامه اقدام ملی حفاظت از محیط زیست دریایی اکنون در چه مرحله‌ای است؟

از سال گذشته تلاش کرده‌ایم به کمک یک تیم مشاور و با همکاری تمام بهره‌برداران و ذی‌نفعان حوزه دریا، این برنامه را تدوین کنیم و به تصویب مراجع ذی‌صلاح برسانیم؛ در مرحله اول باید به تصویب دولت برسد و پس از آن در برنامه هفتم توسعه لحاظ شود. این برنامه تکالیف تمام دستگاه‌های تاثیرگذار به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر دریا را مشخص می‌کند؛ تمام دستگاه‌ها برای حفظ محیط زیست دریاها ملزم به رعایت این تکالیف بر اساس قانون می‌شوند.

کار دیگری که در حال انجام است، تهیه اطلس زیستگاه‌های حساس ساحلی دریایی خلیج فارس و دریای عمان به دو زبان انگلیسی و فارسی برای نخستین بار است. این اطلس دایره‌المعارفی از تمام اطلاعات مربوط به تنوع زیستی و زیستگاه‌های خلیج فارس و دریای عمان است؛ درصدد هستیم در هفته محیط زیست از آن رونمایی کنیم.

علاوه بر این با سازمان منطقه آزاد کیش و دانشگاه علم و صنعت برای ایجاد مرکز تحقیقات زیست محیطی آبسنگ‌های مرجانی در کیش تفاهم‌نامه امضا کردیم که می‌تواند پایش خوبی در این حوزه صورت گیرد. از طرف دیگر دستورالعمل معیارهای احداث «اسکراپ یارد» یا اوراق‌سازی کشتی برای کشتی‌های دارای ظرفیت کمتر از پنج هزار تن، تدوین شده است.

در زمینه استاندارد‌سازی آب چه اقداماتی انجام داده‌اید؟

یک کار خوبی که صورت گرفت، عقد قرارداد با پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی بود. این قرارداد برای پایش آب‌های خلیج فارس و دریای عمان از طریق کشتی تحقیقاتی، منعقد شد.

بر اساس آن، سالی دو نوبت کشتی تحقیقاتی از عمان تا اروند در آبادان تردد می‌کند و نمونه‌برداری گسترده و پایش جامع از آب و رسوب دریا خواهد‌داشت. این پایش از سال ۲۰۰۵ تا کنون و ظرف ۱۵ سال گذشته انجام نشده بود اما اکنون با تجهیزات نوین و ابزارهای مناسب پایش را شروع می‌کنیم؛ قرارداد منعقد شده و کشتی به زودی حرکت می‌کند. از سوی دیگر استانداردهای آب محیطی در خزر و خلیج فارس را تدوین کردیم و به زودی ابلاغ می‌شود.

جدا از مسئله آب و آلودگی‌ها، آیا گونه‌های خاص خلیج فارس هم دیده می‌شوند؟ به طور نمونه درباره لاک‌پشت دریایی که با برداشت بی‌رویه تخم لاک‌پشت‌ها و تخریب زیستگاه‌های تغذیه‌ای و تولیدمثل تهدید می‌شود.

برای این گونه برنامه‌ای ملی در نظر گرفته شده است. اقدام ملی برای حفاظت از زیستگاه‌های لاک‌پشت‌های دریایی را از حدود دو سال پیش شروع کردیم. در راستای طرح حفاظتی لاک‌پشت‌های دریایی، با کمک سازمان‌های مردم نهاد، دبیرخانه دائمی در چابهار دایر کردیم. سپس قرارداد مطالعاتی امضا کردیم که تمام مکان‌ها یا اکوسیستم‌هایی که لاک‌پشت در ساحل تخم‌گذاری می‌کند مشخص شود تا ببینیم از کدام پهنا باید به طور ویژه حفاظت کنیم.

پس از آن محدوده‌های تخم‌گذاری در ساحل مشخص شد و همچنین در ساحل جزایر، در فصل تخم‌گذاری که اواخر اسفند شروع می‌شود تا خردادماه – البته یک گونه خاص در شهریور هم تخم‌گذاری دارد- به کمک سازمان مردم نهاد نقاط تخم‌گذاری را قرق و حفاظت ویژه می‌کنیم چون عوامل مختلفی باعث از بین رفتن تخم‌ها می‌شد، نخست اینکه یک سری سودجو می‌آمدند تخم‌ها را می‌بردند و در بازار به ویژه در جنوب حاشیه خلیج فارس می‌فروختند، دیگر اینکه وقتی لاک‌پشت‌ها از تخم بیرون می‌آمدند طعمه شغال و پرندگان می‌شدند. ما از مرحله‌ای که لاک‌پشت‌ها تخم‌گذاری می‌کنند تا مرحله‌ای که بچه لاک‌پشت‌ها سلامت به دریا برگردند، از آنها حفاظت می‌کنیم، همچنین بچه لاک‌پشت‌ها را تگ‌گذاری و حلقه‌هایی را دور پای آن‌ها نصب می‌کنیم تا بعدها که به جزیره و ساحل برمی‌گردند یا به دوردست‌ها مهاجرت می‌کنند، مشخص شود که زادگاهشان ایران است و مسیر حرکت آنها نیز روشن می‌شود. اکنون نزدیک دو سال است که این کار ویژه را انجام می‌دهیم و بسیار موثر بوده. قبلا حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد تخم‌گذاری لاک‌پشت به نتیجه نمی‌رسید اما اکنون ۷۰ درصد بچه لاک‌پشت‌ها سلامت به دریا بازمی‌گردند.

اینطور که فعالان پستانداران دریایی در جنوب کشور می‌گویند، حفاظت از دلفین‌ها مغفول مانده است.

درباره دلفین شرایط متفاوت است چون دسترسی به ساحل ندارد، ما آمدیم در اولین مرحله قرارداد مطالعاتی برای شناسایی گونه دلفین، مکان‌های تردد و مهاجرت و کوریدور آن‌ها منعقد کردیم. پس از آن با یکی از صنایع پتروشیمی برای حفاظت از دلفین‌ها قرارداد بستیم و برای اطلاع‌رسانی، آموزش صیادان و کشتی‌ران‌ها اقدام شده است و می‌شود. بر این اساس آموزش‌های لازم صورت می‌گیرد که همه بدانند هنگام صید چه باید انجام دهند که دلفین گرفتار نشوند، اگر دلفینی گرفتار شد چگونه آن را آزادسازی کنند و اگر دلفینی مصدوم شد چگونه به کلینیک‌ها بیاورند.

نگرانی دیگر در مورد صید کوسه است. برای این مسئله چه کاری انجام شده؟

یک نوع کوسه در معرض آسیب است که صید آن از سال گذشته مشمول جریمه شده است. البته شرایط آن هنوز حاد نیست و نمی‌توان گفت در معرض انقراض است./سازمان حفاظت محیط زیست