فاز دوم «طرح ۵۵۰ هزار هکتار» از سوی وزارت نیرو و جهاد کشاورزی در حالی در سال های اخیر کلید خورده که در فاز اول این طرح به دلیل عدم توجه به جنبه های اجتماعی، محیط زیستی و حتی نبود آب کافی و زیرساخت های لازم، چندان با موفقیت همراه نبوده است. یک پژوهشگر آب و محیط زیست می‌گوید فاز دوم این طرح با انتقاد گسترده متخصصان و کارشناسان و همچنین مخالفت و اعتراض فراگیر بخشی از جامعه محلی مواجه بوده و هست. یکی از دلایل مخالفان، نبود آب مازاد در خوزستان است.

به گزارش زیست آنلاین، «طرح ۵۵۰ هزار هکتاری» در سال ۱۳۷۵ با این هدف به تصویب رسید که اراضی کشاورزی رها شده در زمان جنگ دوباره به زیر کشت برود و موجب اشتغال‌زایی و رونق اقتصادی در خوزستان شود. این طرح در افق ۵۰۰ هزار هکتار از اراضی خوزستان و ۵۰ هزار هکتار از اراضی استان ایلام پیش بینی شده بود.

دلایل عدم موفقیت فاز اول 

عوامل مختلفی اجرای طرح 550 هکتار را به تعویق انداخت از آن جمله می توان به عدم وجود منابع مالی کافی، عدم‌ توجه به جنبه های اجتماعی و محیط زیستی و نیز عدم لحاظ محدودیت های منابع آب و حقابه ها، اشاره کرد.

در نهایت برای شتاب گرفتن طرح مذکور، در سال ۱۳۹۲ با تصویب هیات دولت  ۵/۱ میلیارد دلار از محل صندوق توسعه ملی برداشت شد و فاز نخست  طرح تا حدودی اجرایی شد و فاز دوم نیز در میان ابهام ها و مخالفت ها، مجوز اجرایش صادر شد. این در حالی است که کل  طرح به دلیل نگاه یک سویه و در نظر نگرفتن مسائل اجتماعی و محیط زیستی منطقه، مورد نقد برخی از کارشناسان و فعالان، قرار گرفته است.

برخی از انتقادها

محمدجواد سمیعی، پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست در خصوص مشکلات این طرح گفت: پیش از اجرای این طرح، در مناطق هدف، نظام آبی و آبیاری بعضا دیرینه ای وجود داشته و هدف تعریف شده برای این طرح آن بوده که متناسب با شرایط جدید، این نظام بهره برداری آبی را ارتقا دهد. به طور مثال، سیستم آبیاری سنتی در نخیلات خرمشهر و آبادان، این گونه بوده که با جزر و مد، آبیاری و زهکشی انجام میشده اما با شرایط دهه های اخیر، چاره ای جز تغییر در بخش هایی از این نظام نبوده، چرا که از یک سو آب شور خلیج فارس، پیشروی کرده و آورد رودخانه‌ها نیز از جمله با ساخت و سازهای بالادست کم شده بود.

سمیعی اظهار کرد: یکی از مشکلات طرح ۵۵۰ هزار هکتاری این بوده که در بعضی نقاط آن تصور نادرستی ایجاد شد مبنی بر اینکه آب مازادی برای توسعه وجود دارد. مشابه این تصور اشتباه در سایر استان ها از جمله تهران، خراسان رضوی و … در تخصیص پساب ها وجود دارد.

وی افزود: در حال حاضر در خوزستان به جایی رسیده‌ایم که حقابه محیط زیستی رودخانه را نمی‌توانیم تامین کنیم و نتیجه آن که برای مثال با وضعیت کنونی هورالعظیم مواجه شده‌ایم.
این پژوهشگر آب و محیط زیست بیان کرد: بعد از این که فاز اول این طرح انجام شد، فاز دوم آن از طرف گروهی از متخصصان و کارشناسان و همچنین بخشی از جامعه محلی با مخالفت‌های جدی مواجه شد. یکی از دلایل مخالفان، نبود منابع آبی برای چنین توسعه ای بود. باوجود همه مخالفت‌ها، وزیر نیروی دولت دوازدهم در سفری به استان خوزستان، مجوز اجرای فاز دوم را اعلام نمود.

نظری از  متخصصین میان رشته ای، فعالان و بهره برداران خواسته نشد

سمیعی در خصوص مخالفت جامعه محلی با این طرح گفت: من با جامعه بهره بردار در شهرستان‌های مختلفی از محدوده طرح، بعد از اتمام اجرای سازه ای فاز اول، گفتگو کرده ام. بسیاری از کشاورزان و بهره‌برداران می‌گفتند هیچ نظری در این طرح از ما خواسته نشد در حالی که بخش مهمی از این دست پروژه‌های آبی، نیازمند تعامل با جامعه بهره‌بردار است. این تعامل معنای تشریفاتی و ویترینی ندارد. جامعه بهره‌بردار ممکن است نسل اندر نسل با شیوه آبیاری سنتی، کشاورزی و معیشت خود را دنبال می‌کرده اند. وقتی نظام آبیاری به طور زیربنایی عوض می‌شود، نمی‌توان ساخت و ساز پروژه را به اتمام رساند و بعد به کشاورز گفت که تحویل گرفته و بهره برداری کند.

وی افزود: رویکردهای جهانی در حوزه توسعه شبکه های آبیاری و زهکشی آنست که شما نیاز دارید از ابتدا با جامعه بهره‌بردار تعامل داشته باشید و ضمن لحاظ مسائل و دیدگاه های آنها در تعریف و پیشبرد پروژه، انها را برای تغییر پیش رو نیز آماده کنید. تقریبا در تمام شهرستان‌های خوزستان که با همکارانم سفر داشتیم، کشاورزان اذعان کردند که هیچ نظرخواهی از ما در روند طرح نشده، این شبکه‌ها را احداث کردند و بعد گفتند آن را تحویل بگیرید‌. برخی کشاورزان می‌گفتند ما اصلا نمی‌دانیم این تحویل گرفتن به چه شکل است و از فردا که تحویل گرفتیم چه مسئولیت‌ها و مسائلی داریم؟ در واقع بدون حضور و نظر ذی نفع اصلی یعنی کشاورز طرح را تدوین و اجرا کردند.

تقسیم کاری که هدف را فراموش کرد

سمیعی اظهار کرد: برای تحقق هدف این پروژه، نیاز به هماهنگی  میان وزارت نیرو و جهاد کشاورزی بود. بخش هایی از این پروژه از محل صندوق توسعه ملی به صورت نقد و دلار، تامین مالی می شد و در نتیجه ساخت و ساز پروژه، خوب پیش رفت. جاهای دیگری هم از محل های عمومی طرح‌های عمرانی تامین مالی می شد و بعضا بسیار کند پیش رفت. نتیجه این امر این شد که مثلا در بخشی از طرح در شهرستان هندیجان، سد و کانال درجه ۱ به اتمام نرسیده اما شبکه درجه ۲، ۳ و حتی ۴ اجرا شده بود؛ یعنی تا زمین کشاورز شبکه اجرا شد ولی سد و تامین آب این شبکه، ۲۰ تا ۳۰ درصد پیش رفته است.

زیرساختی بدون آب کافی

این پژوهشگر آب و محیط زیست گفت: در نقاط متعددی از محدوده طرح در فاز اول، کمبود آب وجود دارد. این مشکل هم فقط محدود به امسال نیست. حتی در سال‌های پربارش نتوانستند آب بعضی مناطق را تامین کنند.
وی افزود: یکی از دست‌اندرکاران محلی این پروژه به من گفت تا زمانی که طرح در بخش بالا دست اجرا شود، لوله‌ها پایین دست پوسیده می‌شود و دیگر ارزشی ندارد. پرسیدم پس چرا این پروژه را انجام دادید؟ گفت من تصمیم گیر نبوده‌ام، به من گفتند برای این بخش طرح، بودجه تخصیص داده شده و اگر جذب صورت نگیرد برمی‌گردد و ممکن است برای سال بعد قطع شود.

برای برخی هدف فقط جذب بودجه پروژه بوده

سمیعی با اشاره به این که نگاه به این پروژه صرفا یک نگاه مهندسی و سازه‌ای و عمدتا بدون توجه به شرایط اقلیمی و نوسانات سالیانه بارش و در نتیجه تغییرات میزان آب قابل استفاده بوده و یک رویکرد کلی، تمرکز بر جذب بوجه تخصیص یافته بوده، گفت: همین عوامل باعث ایجاد مشکلات اجتماعی و محیط زیستی، از جمله نادیده گرفتن حقابه رودخانه‌ها شده است.
وی با تاکید بر اینکه نباید تصور کنیم کل مشکلات آبی استان خوزستان به خاطر این طرح یا مثلا گتوند یا انتقال آب و …. رخ داده، گفت: با این وجود، هر یک از عوامل مورد اشاره، سهم قابل اعتنایی در شکل گیری وضعیت کنونی ایفا کرده‌اند.

سمیعی در پایان اظهار کرد: آنچه در خوزستان شاهد آن هستیم قله کوه یخی چالش های آبی کشور است. ندیده گرفتن این چالش ها از جمله مصایبی که در بخش آب های زیرزمینی با آن مواجهیم، بحران هایی به مراتب پیچیده تر و جان فرساتر را رقم خواهد زد.