به گزارش زیست آنلاین،تصاویر ماهواره و مستندات مربوط به سواحل دریای خزر بخصوص در سواحل شمال شرقی آن نشان می دهد که سطح آب خزر در سال های اخیر به شدت کاهش یافته است.

دریای خزر بزرگترین توده آبی محصور روی زمین است که به دلیل بزرگی و همچنین به دلیل اینکه بستر آن توسط پوسته اقیانوسی تشکیل شده است، می توان آن را به عنوان بزرگترین دریاچه بسته یا دریا طبقه بندی کرد.

دریای خزر مرزهای جمهوری اسلامی ایران، قزاقستان، روسیه، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان را شستشو می دهد، اما طولانی ترین خط ساحلی در قزاقستان است. شهرهای آکتائو و آتیراو در قسمت غربی قزاقستان در ساحل دریای خزر واقع شده اند.

 محاسبات دانشمندان نشان داده است که در دهه های آینده، سطح آب در بسیاری از بزرگترین آب های شیرین و شور جهان ممکن است به طور جدی کاهش یابد. این امر به ویژه دریای خزر را تحت تأثیر قرار می دهد، منطقه ای که ممکن است به شدت کاهش یابد زیرا آب از سطح آن سریعتر تبخیر می شود و پوشش یخی در قسمت شمالی مخزن در زمستان از بین می رود. تحقیقات جدید محققان حاکی است که میزان آب و سطح دریای خزر به علت گرمایش زمین و افزایش تبخیر آب با شتاب بیشتری کاهش خواهد یافت و این مساله به معنی بحران آب برای حداقل پنج کشور همسایه خزر است.
 
رود ولگا منبع اصلی تامین آبی خزر است و این دریاچه هیچ اتصالی به اقیانوس ندارد از این رو سطح آب آن تا حد زیادی وابسته به میزان بارندگی، تبخیر و ورودی آب است.

کاهش سطح آب باعث شده است در سواحلی که سالانه گسترده می شود جزایر کوچکی ایجاد شوند و باتلاق هایی که در حال خشک شدن هستند.

اکنون در مناطقی از سواحل از خزر به راحتی می توان با خودرو حرکت کرد یا از پیاده روی در آن لذت برد؛ سواحلی که روزی زیر آب بود و قابلیت ماهیگیری داشت، اکنون کامل خشک شده و وزارت محیط زیست و منابع طبیعی جمهوری قزاقستان نیز متوجه این وضعیت خطرناک شده و بروز چنین وضعیتی را تایید می کند.

وزارت محیط زیست قزاقستان می گوید: سطح آب دریای خزر از سال ۲۰۰۶ به این سو، کاهش یافته است. علت این پدیده نگران کننده، واقعیتی به نام خشکسالی و کاهش بارندگی ها در سال های اخیر است و علاوه بر این، سرعت تبخیر آب هم تاثیر زیادی در کاهش عمق خزر داشته است. رودخانه ولگا تامین کننده اصلی خزر نیز در این امر مقصر است زیرا میزان ورودی آب این رود به خزر آن کاهش یافته است.

 آرال دوم در راه است؟

قسمت «آتیراوا» در شمال شرقی خزر اکنون به یک «تلماسه» تبدیل شده است. در گزارش های رسانه ای روسیه و کشورهای حوزه خزر این سوال مطرح شده است که آیا آرال دوم در راه است؟  

دریاچهٔ آرال یا دریاچهٔ خوارزم،  یک دریاچهٔ آب شور در آسیای میانه میان قره‌قالپاقستان در کشور ازبکستان در جنوب و قزاقستان در شمال بود. آرال، در گذشته یکی از چهار دریاچهٔ بزرگ دنیا بود که ۶۸ هزار کیلومتر مربع وسعت داشت و حدود ۱۱۰۰ کیلومتر مکعب آب را در خود جای داده بود، اما از دههٔ ۱۹۶۰ که دولت شوروی انحراف مسیر رودخانه‌های آمودریا و سیردریا به بیابان قره‌قوم (به منظور کشاورزی) را آغاز کرد، این دریاچه رفته رفته کوچک شد و در سال ۱۹۸۷ میلادی به دو دریاچهٔ کوچک آرال شمالی و آرال جنوبی تقسیم شد و اکنون شبیه به بیابان شده است.

چرا خزر در حال کم عمق شدن است؟

وزارت محیط زیست قزاقستان در پاسخ به این سوال که چرا سواحل دریای خزر کم عمق است، پاسخ می دهد که از سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۵ سطح آب دریای خزر در حال افزایش بود و شدت متوسط ‌افزایش سطح در این دوره حدود ۱۴ سانتی متر در سال و در برخی سال ها تا ۳۶ سانتی متر بود. اما در سال ۱۹۹۵، افزایش کاهش یافت و از سال ۲۰۰۶ سطح دریای خزر رو به کاهش بوده است.
 
به گزارش سایت خبری زاکون قزاقستان در  بیانیه وزارت محیط زیست قزاقستان آمده است: کاهش سطح دریا به میزان بیش از ۱ متر به تغییر موقعیت خط ساحلی دریای خزر، به ویژه در بخش قزاقستان رخ داد و مساحت سطح آب دریا بیش از ۲۲ هزار کیلومتر مربع کاهش یافته و نیمی از آن در قسمت قزاقستانی شمال خزر است.

سطح دریای خزر عمدتاً به دلیل تعادل آبی است که تحت تأثیر اقلیم تغییر می کند.

واقعیت این است که از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۲۰ بارش های کمی در دریای خزر باریده است و فرآیندهای تبخیر شدیدتر بوده است. این نیز به این دلیل است که جریان آب از رودخانه ولگا کاهش یافته است. دلیل اصلی این سطح پایین آب گرم شدن آب و هوا است که تمام نیمکره شمالی را فرا گرفته است.

کم عمق شدن دریای خزر در همه کشورهای ساحلی آن ثبت شده است

کم عمقی در دریای خزر نه تنها در قزاقستان بلکه در دیگر کشورهای ساحلی خزر نیز ثبت شده است. به گفته کارشناسان محیط زیست طی ۱۵ سال گذشته سطح آب تقریباً یک و نیم متر کاهش یافته است و بدترین چیز این است که این میزان کاهش بسیار دور از حد انتظار بوده است.

کاهش مداوم سطح آب در خزر دو دهه است که ادامه دارد. تنها در سه سال گذشته، این دریاچه تقریبا نیم متر کم عمق شده است.

دریای خزر نیز مانند سایر دریاچه ها با بارش و رواناب رودخانه ها پر می شود. با این حال، بارش کمی در این منطقه آبی وجود دارد. بیشترین بارندگی در جنوب غربی است. و حتی در آنجا مقادیر سالانه فقط ۱۰۰-۲۰۰ میلی متر در سال است. بنابراین تقریبا ۸۰ درصد آب دریاچه توسط رودخانه ها تامین می شود و بیشتر از همه از طریق ولگا.  با این حال، کارشناسان تمایلی ندارند که کم عمق شدن دریاچه خزر را ناشی از میزان آب ولگا بدانند به گفت آنها کاهش جریان رودخانه طبیعی است.

دریای خزر در سال های مختلف و با احتساب نوسانات مضاعف از ۲۰۰ تا ۴۰۰ کیلومتر مکعب آب از رودخانه ها دریافت می کند و تا اواسط دهه ۹۰، دینامیک رواناب رودخانه با پویایی سطح دریاچه همزمان بود. اما در پایان قرن بیستم، همه چیز تغییر کرد. سطح خزر به طور پیوسته شروع به کاهش کرد. حتی در سال‌های دسترسی زیاد آب در ولگا. چرا؟ معلوم شد که جریان ورودی به دریاچه با تبخیر آب از سطح آن متعادل می شود بطوری که برای مثال در دهه ۹۰ به طور ناگهانی سطح آب خزر به شدت افزایش یافت.  

آندری کوستانوی محقق روسی موسسه اقیانوس شناسی در باره دلیل این افزایش می گوید: ما متوجه شدیم که جهت باد تغییر کرده است. قبلاً باد از غرب به شرق می‌وزید و کاملاً مرطوب بود. و این منجر به تبخیر کافی نشد و در جایی، از اواسط دهه ۹۰، باد عمدتاً از شرق و این از بیابان است این هوای بسیار خشک رطوبت را بسیار بیشتر جذب می کند.

وضعیت تا کجا پیش خواهد رفت؟

به گزارش ایرنا دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان در حال کوچک شدن است و همراه آن ثروت برخی از مردم در حداقل پنج کشور هم نقصان خواهد یافت.  تحقیقات جدید حاکی است دریای خزر که پیش از این نیز سالیانه چند سانتی‌متر پایین‌تر می‌رفت حتی با سرعت بیشتری رو به افول دارد و تا اواخر این قرن ممکن است ۹ متر یا حتی ۱۸ متر  پایین‌تر از سطح فعلی باشد.

 رسانه های روس به نقل دانشمندان محیط زیست این کشور می نویسند، که تا پایان قرن جاری، سطح دریای خزر ممکن است ۹ تا ۱۸ متر کاهش یابد و این یک فاجعه خواهد بود. حوزه آبی شمالی دریاچه بیشترین آسیب را خواهد دید. در آنجا عمق از پنج متر تجاوز نمی کند. این قسمت از دریاچه به طور کامل وجود نخواهد داشت. به طور کلی، مساحت مخزن یک سوم کاهش می یابد. با این حال، اکثر کارشناسان با چنین نتایجی مخالف هستند.

میخائیل بولگوف، محقق ارشد مؤسسه مشکلات آب آکادمی علوم روسیه می گوید: «هیچ کس نمی تواند چیزی را برای ۲۰ تا ۳۰ سال پیش بینی کند، ما به سختی آب و هوا را برای سه روز پیش بینی می کنیم.

تغییرات در سطح دریای خزر به میزان ۲-۳ متر بسته به قابلیت اطمینان امکان پذیر است. هیچ کس نمی داند به طور کلی در ۱۰ سال آینده چه اتفاقی خواهد افتاد.   او افزود: به دلیل گرم شدن هوا، میزان بارش افزایش می‌یابد و رواناب ولگا افزایش می‌یابد و به دلایلی آنها این موضوع را فراموش می‌کنند.

دانشمندان می گویند: شما می توانید هر نظریه ای که دوست دارید بسازید، اما اکنون نمی توان پیش بینی سطح دریای خزر را انجام داد.

«آناتولی فرولوف»  محقق و استاد آکادمی علوم روسیه می گوید: پیش بینی وضعیت سطح دریای خزر به عهده سازمان آب و هوا است اما این وظیفه انجام نشده است و البته هیچ کس نمی داند چه زمانی حل می شود. خبر بد این است که با وجود همه تلاش ها، هیچ مدل دیگری برای پیش بینی صحیح وجود ندارد.

وی گفت: کاهش سطوح مشابه و حتی شدیدتر در خزر در گذشته نیز مشاهده شده است و همیشه دوره های بهبودی را دنبال می کردند. آیا تغییر رژیم باد عامل نوسانات آن زمان بود؟ آیا در آینده تغییر خواهد کرد؟ آیا تحت تأثیر گرمایش جهانی است؟ شما باید به دنبال پاسخ این سوالات باشید.

عواقب و تبعات کوچک شدن خزر

۵.۵ میلیون سال از پیدایش دریای خزر می گذرد. آب این دریاچه هر چند شور است اما یکی از ذخایر آبی بزرگ درون خشکی برای منابع غذایی، صنایع، کشاورزی و زندگی انسانی بوده است.این دریاچه همچنین میزبان گونه‌های زیاد آبزیان و تامین کننده غذای پرندگان مهاجر است بنابراین با کوچک شدن خزر حوزه مهم غذایی و اقتصادی کشورهای مرتبط با خزر با خطر جدی مواجه می شود.

به گفته کارشناسان کوچک شدن خزر می تواند تبعات خطرناکی برای مردم و محیط زیست کشورهای همسایه آن و حتی منطقه و خاورمیانه داشته باشد.
 
تغییر اقلیمی و  آب و هوایی ، کم شدن منابع غذایی موجود در خزر  و در خطر قرار گرفتن تجارت دریایی و اسکله ها و بنادر خزری از جمله خطرات پایین رفتن آب این دریاچه است.

 شاید روزی برسد که کشتی ها دیگه نتوانند در اسکله ها پهلو بگیرند و یکی از مهمترین منابع اقتصادی کشورهای حوزه خزر از بین خواهد رفت.

از بین رفتن جنگل های ساحلی، نابودی گونه های جانوری و انواع آبزیان، بروز طوفان های گرد و غبار شن و ماسه از کف خشک و پراکنده شدن آلاینده های شیمیایی انباشته شده در دریاچه از جمله خطرات خشک شدن آب خزر پیشی بینی شده است.

برای جلوگیری از کم عمق شدن دریای خزر چه اقداماتی انجام شد؟  

در سال ۲۰۱۶، توافق نامه ای بین قزاقستان و روسیه امضا شد و کمیسیونی برای حفظ اکوسیستم حوضه رودخانه فرامرزی ژاییک (اورال) (رودخانه ای که از خاک روسیه می گذرد و در قزاقستان به دریای خزر می ریزد - ایجاد شد.

 همچنین در سال ۲۰۲۰ سندی مبنی بر انجام تحقیقات در حوضه رودخانه های بزرگ (ژایک، ارتیس و غیره) امضا شد.

در حال حاضر، کارشناسان قزاق و روسی شروع به جمع آوری داده ها و تجزیه و تحلیل ویژگی های هیدرولوژیکی بدنه های آبی در حوضه رودخانه ژاییک کرده اند.

بر اساس نتایج تحقیق، کارشناسان در نظر دارند پیشنهاداتی برای هماهنگ سازی رژیم مخزن در طول دوره سیل ارائه دهند.

این اقدامات امکان انجام رهاسازی های زیست محیطی را ممکن می کند، همچنین برای زمینه سازی و بهبود وضعیت اکولوژیکی رودخانه ژاییک (اورال)تخم ریزی فلاشینگ در این منطقه انجام شده است.

کارشناسان می گویند برای نجات خزر از خشک شدن همت جمعی تمامی کشورهای حوزه این دریاچه ضروری است و این اقدامات پراکنده تاثیر چندانی در کاهش آب خزر ندارد./ایرنا