به گزارش زیست آنلاین، چندسالی است که پدیده گردوغبار و ریزگردها مناطق جنوب غرب و جنوب شرق کشورمان را تحت تاثیر خود قرار داده و دامنه ریزگردها در فروردین ماه امسال علاوه بر مناطق جنوبی و مرکزی حتی استان های شمالی کشور را نیز درگیر کرده است. معضلی که حتی برای رفع آن سال ها است ستادی تحت عنوان "ستاد ملی سیاست گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار" ایجاد شده است؛ ستادی که در مرداد سال ۱۳۸۸ ایجاد و آیین نامه مربوط به این ستاد نیز در دو نوبت اصلاح و در نهایت برای اجرا در اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ توسط هیات وزیران به دستگاه های اجرایی ابلاغ شد.

این ستاد متشکل از ۱۶ وزارتخانه و سازمان با مسوولیت رییس سازمان حفاظت محیط زیست است و دبیرخانه آن در سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد.

اما با وجود اینکه ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار تاکنون اقدامات گسترده ای برای مدیریت این مساله در داخل و پیرامون مرزهای کشور انجام داده است اما به نظر می رسد با گذشت بیش از ۱۲ سال از کار این ستاد، نتایج آن برای کشور ملموس نیست و هنوز هم شاهد ورود این میهمان ناخوانده به کشور هستیم.

۳۰ فروردین سال جاری بود که ایرنا در گزارشی تحت عنوان «گردوغبار پیامد خشکسالی یا بی‌توجهی/ضرورت ورود جدی وزارت خارجه برای رفع مشکل» این موضوع را در گفت وگو با یک عضو سابق ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار و عضو هیات علمی پژوهشگاه سازمان هواشناسی و علوم جوی و از کارشناسان این حوزه مورد بررسی قرار داد.

عزم دولت برای پیشبرد دیپلماسی محیط زیست در مهار ریشه‌ای پدیده گردوغبار

در این گزارش با اشاره به گذشت ۱۲ سال از ایجاد ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار و با وجود انجام اقدامات گسترده برای مدیریت خشکسالی در داخل و پیرامون مرزها و عدم نتیجه گیری ملموس، ورود جدی وزارت امور خارجه کشورمان و توجه به دیپلماسی محیط زیست برای رفع اساسی این مساله مورد تاکید قرار گرفت.

چراکه بر اساس اعلام کارشناسان محیط زیست حدود ۷۰ درصد منشاء ریزگردها و پدیده گردوغبار یعنی چیزی بیش از ۲۷۰ میلیون هکتار که از  ابتدای امسال هجومی پی در پی به کشور را داشته است مربوط به کانون های خارجی است و در کشورهای همسایه غربی ایران شکل می گیرد.

اما بر اساس این گزارش، میلیون ها مترمکعب خاک در منطقه ای بزرگ بین استان های ذیقار، دیوانیه و المثنی در کشور عراق وجود دارد که با وزش کمترین باد انتشار و پراکنده شدن ریزگردها در مناطق جنوب و شرق عراق و در ادامه به مناطق غرب و جنوب غرب ایران را به دنبال خواهد داشت. ضمن اینکه واگذار نکردن حق آبه سوریه و عراق از رودخانه های دجله و فرات توسط دولت ترکیه نیز مزید بر علت شده است.

دولت ترکیه نیز در طول دو دهه اخیر بر روی دو رودخانه دجله و فرات ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه پایه گذاری کرده است که تنها سد آتاتورک که روی رودخانه فرات احداث شده است، به لحاظ ظرفیت مخزن به اندازه ظرفیت کل سدهای ایران یعنی ۵۰ میلیارد مترمکعب آب و سد ایلیسیو روی رودخانه دجله نیز حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب یعنی تقریبا صد برابر سید لتیان گنجایش ظرفیت آب دارند.


پنجم خردادماه جاری بود که حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه کشورمان پس از دستور و تاکید دکتر رئیسی رییس جمهور برای رفع مشکل ریشه ای گردوغبار و آلایندگی هوا با همکاری وزارت امور خارجه و دیگر دستگاه‌های ذیربط، از طریق رایزنی با کشورهای همسایه، با ارسال نامه ای به وزرای خارجه کشورهای دارای منشاء ریزگرد یا مبتلا به بحران زیست محیطی حاصل از انتشار گسترده گردوغبار در منطقه ضمن درخواست همکاری‌های فنی دوجانبه برای مهار ریزگردها، خواستار انعقاد یک کنوانسیون منطقه‌ای با مشارکت سازمان ملل متحد و سازمان های تخصصی آن به خصوص برنامه محیط زیست ملل متحد و سازمان بهداشت جهانی شد.

عزم دولت برای پیشبرد دیپلماسی محیط زیست در مهار ریشه‌ای پدیده گردوغبار

وزیر امورخارجه کشورمان در بخشی از نامه خود آورده است که پدیده زیست محیطی ریزگردها مرز نمی‌شناسد و به سلامت همه مردم منطقه مرتبط است لذا ضرورت دارد که همه دولت های منطقه فارغ از مسائل سیاسی در مقابله با بحران گردوغبار به صورت جدی و موثر مشارکت کنند و ذیل این کنوانسیون یک صندوق ایجاد شود که کمک های بین المللی و منطقه ای به آن واریز شده و هر چه سریعتر از محل این صندوق مبارزه با پدیده ریزگردها و بیابان زایی هماهنگ تر و سریعتر انجام شود.

بر همین اساس نیز علی سلاجقه رییس سازمان حفاظت محیط زیست اوایل خردادماه جاری برای رایزنی با روسای سازمان‌های محیط زیست کشورهای عراق و سوریه در خصوص معضل ریزگردها راهی این کشورها شد و قرار است برای پیگیری این مساله منطقه ای هفته جاری به منظور تشکیل قریب‌الوقوع دبیرخانه‌ای برای حل چالش ریزگردها به کشورهای ترکیه، امارات و کویت سفر کند.

رییس سازمان حفاظت محیط زیست ۱۶ خردادماه جاری و پس از بازگشت از کشورهای عراق و سوریه نیز یک نشست نیز تحت عنوان محیط زیست، دیپلماسی منطقه ای، مدیریت تغییر اقلیم، آب، مقابله با گردوغبار با حضور سفرای کشورهای هم‌جوار و نمایندگان سازمان‌های تخصصی بین‌المللی مقیم ایران به منظور ایجاد آمادگی و میزبانی از وزرای محیط زیست کشورهای منطقه برگزار کرد.

عزم دولت برای پیشبرد دیپلماسی محیط زیست در مهار ریشه‌ای پدیده گردوغبار


این گردهمایی قرار است ۲۱ تیرماه سال جاری به منظور اتحاد و همگرایی منطقه ای و استفاده از تجربیات دیگر کشورها به منظور یافتن راه حل های عملیاتی برای مقابله با چالش های زیست محیطی برگزار شود.

سلاجقه همچنین پس از سفر اخیر خود به دو کشور عراق و سوریه که به گفته وی این دو کشور منشاء اصلی ریزگردها به کشورمان محسوب می شوند، اعلام کرد: دقیقا مناطقی که کانون اصلی ریزگردها محسوب می شوند، مناطقی هستند که مخاصمه در آنجا وجود دارد یعنی هم در دیرالزور سوریه و منطقه دیاله در کشور عراق به طوریکه در حال حاضر گروه های داعشی و کشورهای بیگانه در آنجا فعال هستند و شرایط طوری شده است که در چند سال اخیر اجازه کشت و زرع در این مناطق به مردم داده نشده است و مردم کاملا از این مناطق کوچ کرده اند و اراضی رها و خشک شده اند.

وی می گوید: نتایج مطالعات در بعد منشاء‌یابی خارجی ریزگردها نشان می دهد عربستان با ۹۰ میلیون هکتار و عراق با ۲۴ میلیون هکتار و سوریه با ۴ میلیون هکتار بیشترین کانون گردوغبار را دارند، سپس یمن، امارات در رده‌های بعدی قرار گرفته‌ و سوریه و عراق بر وضعیت آب و هوایی ایران تاثیرگذاشته اند.

به گفته رییس سازمان حفاظت محیط زیست، در داخل کشور حدود ۳۴ میلیون هکتار مجموعه بیابانی کشور است که وضعیت پنج میلیون هکتار آن کاملا بحرانی است و منشاء گردوغبار محسوب می شوند و این در حدود چند استان کشور همچون استان های کرمان، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، سمنان، یزد و اصفهان قرار گرفته و استان کرمان بیشترین سطح را به خود اختصاص داده است و خوزستان نیز از وضعیت نامناسبی برخوردار است. سلاجقه این را هم گفته است که در پنج سال اخیر حدود ۲ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان برای مهار پدیده گردوغبار بودجه اختصاص داده شده است که حدود ۲.۵ میلیون هکتار از این پنج میلیون هکتار به عنوان کانون بحرانی اصلی گردوغبار مدیریت شده است اما ایران چه از نظر زیست محیطی و چه از نظر منابع آبی و خاکی در وضعیت آستانه قرار دارد.

خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا با دکتر فرود شریفی عضو هیات امنای علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، مجری طرح الگویی و دانش بنیان و رییس اسبق سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور و رییس هیات مدیره انجمن علمی مقابله و سازگاری با خشکی و خشکسالی در خصوص دلایل بروز ریزگردها و راهکارهای رفع آن به گفت و گو نشسته است که در ادامه می خوانید.

ریزگردها چگونه ایجاد می شوند؟
شریفی: وقایع گردوغبار تقریباً در تمام مناطق جهان رخ می دهد. ذرات بسیار ریز خاک پس از برخاستن از زمین در اثر باد، به سبب سبکی فوق‌العاده و سطح ویژه زیاد، به صورت معلق مدت ها در هوا باقی می مانند و در صورت وجود جریانات مساعد جوی، گاهی صدها یا هزاران کیلومتر مسافت را طی می کنند و تا ارتفاعی بیش از چند هزار متر از سطح زمین گسترش می یابند و در مسیر خود می توانند دشت ها و کوهستان ها حتی دریاها را درنوردند و از کشوری به کشور دیگر و حتی از قاره‌ای به قاره‌ای دیگر جابجا شوند.

هر چه میزان خشکی سرزمینی بیشتر باشد، انتظار می رود که بر شدت و دفعات رخداد گردوغبار نیز افزوده شود. این پدیده روی زیرساخت های مختلف شبکه برق رسانی، کشاورزی، آب، سلامتی، دامداری و گردشگری، حمل و نقل، بارندگی و بسیاری از موارد دیگر اثرگذار است.
چهار عنصر اصلی طبیعت یعنی آب، خاک، باد و دما در ایجاد ریزگرد نقش دارند و ریزگرد را ایجاد می کنند.

بروز ریزگرد پیامد بیابان زایی است و به کرات در مناطق خشک و نیمه خشک جهان اتفاق می افتد و اغلب صدمات جبران ناپذیری به بوم سازگان شکننده این مناطق وارد می سازد. دو عنصر آب و خاک بستر و زیربنای سایر منابع زیستی هستند.

آلودگی و فرسایش، به هم خوردن ساختار طبیعی، خشکسالی، بارگذاری بیش از ظرفیت تحمل بر منابع موجود، باعث اختلال در سایر سیستم ها شده و منجر به عکس العمل طبیعت به صورت بروز ریزگرد یا سیل می شود.

بررسی ها نشان می دهد که به دلیل تاثیر عوامل طبیعی از یک طرف و دخالت های نادرست انسانی از طرف دیگر، فرسایش خاک به صورت آبی و بادی در بسیاری مناطق دنیا تشدید شده است. بنابراین در وضعیت فعلی برخی دشت ها که خاک مستعد (ریزدانه و خشک آماده انتقال) دارند، به عنوان چشمه و کانون بحران در هنگام وزش باد عمل کرده و در مناطق دیگر که خاک ریزدانه کمتری دارد، با انتقال ذرات دریافتی از خارج از منطقه به اضافه ظرفیت محلی و منطقه ای، نقش چشمه ثانویه تولید گردوغبار را بازی می کنند.

با این وصف، وقتی که شرایط مهیا شود (کمبود رطوبت، وجود باد، اختلاف فشار و...) گردوغبار محلی، منطقه ای یا فرامنطقه ای ایجاد می شود.

کدام یک از کشورهای جهان بیش از همه در معرض ریزگردها هستند؟

پدیده گردوغبار یکی از پدیده های مخرب و رایج در نواحی خشک و بیابانی جهان و ایران است. ریزگرد پدیده‌ای است که از سالیان بسیار دور در جهان به ویژه شمال آفریقا، شمال چین، استرالیا، غرب آمریکا، کانادا و خاورمیانه وجود داشته است. گرمایش زمین در پهنه کشور مغولستان و سرمایش زمین در شمال کشور چین، عامل موثر در ایجاد گردوخاک در بخش های  شمالی این کشور است.

مطالعه طوفان های گردوغبار کشور مغولستان نشان داده که بیشترین فراوانی وقوع این طوفان ها در غرب مغولستان و سرزمین های تحت تاثیر بیابان گبی و دریاچه های بزرگ غرب مغولستان است، رخ می دهد. بیشتر این نوع طوفان ها در بهار رخ می دهد که هوا و خاک خشک هستند.

کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (ناحیه منا MENA) که جزو مناطق خشک و نیمه خشک هستند، بیشتر از سایر کشورها در معرض بروز وقایع ریزگرد قرار دارند. میانگین بارندگی سالانه این مناطق حدود ۱۶۰ میلیمتر در سال است و خشکی و کم آبی در منطقه منا و به ویژه در خاورمیانه مهمترین علت در ناپایداری این منطقه بوده و فاکتوری اساسی در بروز مشکل در توسعه اقتصادی، رفاه اجتماعی و مهاجرت در منطقه محسوب می شود.

در جنوب شرقی کشورمان نیز پدیده ریزگرد و حرکت ماسه روان از گذشته های دور وجود داشته اما در چند دهه گذشته این پدیده در منطقه گسترش پیدا کرده و به خصوص در جنوب غربی کشور بیشتر شده است. منشأ پدیده ریزگردها بخشی خارجی و بخشی دیگر محلی است و به طور مسلم برخی وقایع ریزگرد ابتدا در کشورهای همسایه شکل گرفته و در داخل کشور تشدید شده و شرایط حادی را به وجود می آورند.

پیش بینی ها نشان دهنده آن است که در صورت تداوم یا تشدید شرایط گذشته، عواقب کم آبی و بروز ریزگردها در کشور وخیم تر و گسترده تر خواهد شد.

عزم دولت برای پیشبرد دیپلماسی محیط زیست در مهار ریشه‌ای پدیده گردوغبار

آیا مطالعه کاملی در زمینه معضل گردوغبار در ایران انجام شده است؟
 

شریفی: به طور کلی در سطح جهان به کمک ماهواره های متعدد، پایش و اندازه گیری پارامترهایی مثل فشار، دما، غبار، باد و بارش انجام می شود و مطالعات جهانی و منطقه ای متعددی توسط سازمان جهانی هواشناسی، پانل بین دولتی تغییر اقلیم، در سطح جهانی انجام شده است.

از سال ۲۰۰۷، سازمان جهانی هواشناسی (WMO) یک شبکه همکاری با مشارکت ۱۵ سازمان مختلف و چندین مدل پیش بینی و تجزیه و تحلیل گردوغبار تحت عنوان "سامانه هشدار و ارزیابی طوفان های شن و گرد و خاک" برای مطالعه این پدیده ایجاد کرده است.

در ایران، گرچه مطالعات ریزمقیاس کمی در خصوص فرسایش بادی و معضل گردوغبار در مقایسه با فرسایش آبی انجام شده است اما مطالعات متعددی توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور، موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع، سازمان هواشناسی، سازمان زمین شناسی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در این خصوص صورت گرفته است.

طبق گزارش های موجود که عمدتا در قالب طرح شناسایی کانون های بحرانی فرسایش بادی و تعیین اولویت های اجرایی در استان های بیابانی کشور که بیشتر در معرض پدیده فرسایش بادی قرار دارند، انجام شده، ۱۳۷ منطقه تحت تاًثیر فرسایش بادی در سطح کشور شناسایی شده اند که مساحت آنها نزدیک به ۳۰ میلیون هکتار است.

فرسایش بادی یا بادروبی در واقع فرایند روبیده شدن موادی همچون شن و خاک از سطح زمین به وسیله باد است.

از این مناطق حدود ۱۳ میلیون هکتار جزء منطقه برداشت، حدود ۲ میلیون هکتار جزء منطقه حمل و حدود ۵ میلیون هکتار جزء منطقه رسوب گذاری قرار گرفته و حدود ۱۰ میلیون هکتار مناطق تحت تاثیر محیط پیرامونی مرحله اول هستند. البته در حالت کلی اغلب مناطق کشور در شرایط خاص تحت تاثیر مستقیم و غیرمستقیم ریزگرد قرار می گیرند.

شدت فرسایش بادی در مناطق مختلف یکسان نیست و از محلی به محل دیگر متفاوت است. در حال حاضر ۱۶۰ کانون بحرانی فرسایش بادی و ایجاد ریزگرد و گردوغبار به مساحت بالغ بر ۶.۴ میلیون هکتار در سطح کشور شناسایی شده است. بر اساس مطالعات انجام شده کانون های بحرانی داخلی و خارجی و چشمه های ریزگرد با تفاوت هایی شناسایی شده است.


دلیل اصلی فعال شدن کانون گردوغبار که اخیرا حتی برخی استان‌های شمالی کشور را هم درگیر کرده است، چیست؟

شریفی: پدیده گردوغبار از جمله تغییرات اقلیمی است که در چند سال اخیر از سیر طبیعی خود خارج شده است. افزایش پدیده طوفان های گرد و خاک در سال های اخیر، منطقه خاورمیانه و به ویژه در کشورمان را در مقیاس گسترده ای درگیر کرده است.

در بسیاری از مناطق جنوبی، غربی و شرق کشور شاهد رخداد گردوغبار هستیم. پدیده هایی همچون خشکسالی، گرمایش جهانی و تغییر اقلیم و سدسازی بی رویه در بالادست، خشک شدن تالاب ها، توسعه کشاورزی، ناامنی، جنگ، رها کردن اراضی و کشت و کار از جمله دلایل اصلی، تشدید فعالیت چشمه های اصلی نسبت به گذشته است و می تواند باعث وقوع نوسانات گسترده در شرایط آب و هوایی و گردوغبار به ویژه در مناطق خشک و مستعد شود.

عزم دولت برای پیشبرد دیپلماسی محیط زیست در مهار ریشه‌ای پدیده گردوغبار

این نوسانات موجب تغییرات وسیعی در الگوهای آب و هوایی نظیر توزیع بارش و رخداد پدیده های جدی جوی شده و در پی آن باعث گسترش و تداوم خشکسالی، فرسایش خاک و وقوع طوفان های گردوغبار و تخریب های زیست محیطی می شود. ناحیه منا MENA به دلیل قرارگرفتن روی کمربند خشک کره زمین، جزء مناطق آسیب پذیرپذیرتر، در جهان و مستعد دریافت اثرات تغییر اقلیم است.

بیشترین تغییرات بارز در این منطقه که قبلا فقط از خشکی رنج می برده است، در حال حاضر از خشکسالی و کم آبی که با قطع ورود آب از بالادست تشدید شده است، افزایش میانگین دما، کاهش و افزایش بی نظمی در بارش و به هم خوردن خاک، کاهش پوشش گیاهی به دلیل فعالیت های انسانی، صورت گرفته است.

یازده عامل روی شدت گردوغبار در منطقه خاورمیانه اثر می گذارند که موثرترین آنها کمبود رطوبت و قطع جریان آب از بالا دست است. در حالی که تبخیر و پوشش ابری در درجات بعدی اهمیت قرار دارند. در چند سال اخیر، این منطقه ده‌ها طوفان گردوغبار را تجربه کرده است.

به عنوان مثال برخی از این گردوغبار عظیم ایجاد شده از مرزهای عراق و یا صحرا و بیابان های آفریقا به سمت جنوب غربی حرکت کرده که از عربستان سعودی و دریای سرخ عبور و به مصر می رسد و برخی نیز به اروپا وارد می شود.

جریان آب در رودخانه دجله و فرات براثر خشکسالی های متداوم کاهش یافته است. کاهش کیفیت آب و افزایش شوری خاک نشاندهنده آن است که مساحت زیادی از عراق با مشکلات جدی بیابانزایی مواجه است. علاوه بر این درجنگ های خلیج فارس، شمار زیادی از درختان نخل تخریب شدند که به عنوان مانع طبیعی برای مقابله با حرکت باد یا توسعه بیابانزایی اثرگذاری داشتند. با نگاه کلی تر، شمار زیادی از کشاورزان و ماهیگیران، زمین ها و روستاها را که تبدیل به بیابان شده است، ترک کرده اند.

توسعه سطوح بیابانی منجر به وقوع طوفان های شنی یا گردوغبار بیش از گذشته شده است. بین سال های ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۹ میلادی حدود ۴۰ درصد از اراضی زیرکشت و تولید محصولات آنها کاهش یافته است و ۳۰ هزار ساکن روستایی خانه های خود را ترک و مهاجرت کرده اند.

منشاء اصلی خارجی و داخلی و همچنین عوامل بروز این ریزگردها کدامند؟

شریفی: تا سال ۱۳۸۰ سه استان کشور با معضل ریزگرد مواجه بوده اند که بعد از پنج سال دو برابر شده و پس از 10 سال معضل به ۱۴ استان گسترش یافته است و اخیرا تا ۲۲ استان کشور از این بحران متاثر شده اند. در طی ۱۰ سال تعداد وقایع گردوغبار در غرب کشور بیش از ۶۰۰ درصد افزایش پیدا کرده است.

در طول چند دهه گذشته گردوغبار وارد شده به کشورمان نشات گرفته از کشورهای همسایه های غربی، شامل کشورهای عراق، سوریه، اردن، عربستان و خود کشور ایران بوده است و سهم هر یک از کشورهای یادشده در تولید گرد و خاک متفاوت بوده و بیشترین نقش در تولید آن را به ترتیب کشورهای عراق، سوریه و عربستان بر عهده دارند.

بر اساس مطالعات انجام شده در سازمان هواشناسی کشور بر پایه آمارها و تصاویر ماهوارهای ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۱  تعداد ۵۲۹ طوفان مستقل روانه مرزهای غربی کشور شده است و این طوفان ها از ۲۴۴ کانون مجزا نشأت گرفته اند. از این تعداد طوفان مشاهده شده تعداد ۱۴۳ طوفان گردوغبار با شدت زیاد، ۱۷۲ طوفان با شدت متوسط و تعداد ۲۱۴ طوفان با شدت کم بوده است.

بر اساس این مطالعات ۶ کانون اصلی تولید گردوخاک شناسایی شده است که طی ۱۰ سال حداقل ۱۰ طوفان از آن کانون ها روانه ایران شده است. مساحت تقریبی مجموع این ۶ کانون اصلی در حدود ۶۶۵۴ کیلومترمربع برآورد شده است. یکی از مهمترین این کانون ها مناطق محصور در بین مرز بین کشورهای عراق و سوریه در غرب نینوا است که در مجموع طی ۱۰ سال در حدود ۴۰ طوفان گردوغبار با شدت های متوسط و زیاد از این منطقه به سمت ایران منتقل کرده است.

دو کانون اصلی دیگر دو منطقه واقع در شمال سد حدیثه در قسمت شمال غربی دریاچه تارتار است و در دو کانون یادشده که در مجموع مساحتی در حدود ۱۹۲۳ کیلومتر مربع را دربرگرفته اند بالغ بر ۲۸ طوفان با شدت های نسبتاً زیاد در ۱۰ سال تولید و به سمت ایران روانه گشته است.

عزم دولت برای پیشبرد دیپلماسی محیط زیست در مهار ریشه‌ای پدیده گردوغبار

دیگر کانون اصلی و مولد ریزگرد که ایران را با بحران جدی مواجه ساخته است صحرای المثنی واقع در ۲۰۰ کیلومتری مرز استان خوزستان است. منطقه حاضر با مساحتی در حدود ۱۶۳۰ کیلومتر مربع از جمله اصلی ترین مناطقی است که در طول سال بارها جو استان های جنوبی و جنوب غربی کشور را تحت تأثیر گردوخاک خود قرار می دهد. از منطقه مذکور در طول سال در حدود ۲۱ طوفان با شدت زیاد مشاهده شده است.

اراضی کشاورزی فعلی بیش از ۱۲ هزار سال نیازهای بشر را تامین کرده اند. در آینده نیز در طول هزاران سال، بیش از ۹۵ درصد غذا و سایر مایحتاج جوامع باید از طریق این اراضی تولید و تامین شوند و این عرصه ها باید پایه و اساس تامین امنیت غذایی جامعه باشند.

سالانه هزاران هکتار از این زمین های حاصلخیز کشاورزی برای توسعه شهرها، توسعه مناطق صنعتی، مسکونی و تجاری دستخوش تبدیل و تخریب قرار می گیرد. علاوه بر اینها میزان تخریب اراضی مرتعی و جنگلی در سال بیش از تغییرات مذکور است.

علاوه بر تغییرکاربری، چالش های بزرگ دیگری مانند تشدید فرسایش آبی و بادی، شور شدن اراضی، کاهش حاصلخیزی و تخلیه خاک ها از عناصر غذایی و موادآلی و ..... نیز از طریق تخریب و کاهش کیفیت خاک ها، علاوه بر کاهش تولید محصول، خسارات هنگفتی را به طبیعت وارد می کند که باید مورد توجه جدی قرار گیرند.

اگر اقدام جدی در توقف روند معیوب و رفع این معضلات نشود، با تداوم این وضعیت، تا چند دهه آینده بروز شرایط بحرانی غیر قابل برگشت دور از انتظار نخواهد بود.

مهمترین و اساسی ترین راهبرد برای مهار و مقابله با ریزگردها چیست؟

شریفی: اولین گام در انجام اقدامات مقابله ای به منظور کاهش اثرات پدیده گردوغبار و ریزگردها، شناخت ماهیت رفتاری، عوامل تشدیدکننده آن و نیز نقاط تأثیرپذیر از این پدیده است. در گام بعدی نیاز است تا کانون های اصلی و مناطق عمده برخاست گردوغبار مورد شناسایی قرار گرفته تا اقدامات مقابله ای در این کانون ها انجام شود.

در بیشتر موارد، جلوگیری از تبدیل یک ناحیه به کانون برخاست گردوغبار، به مراتب ساده تر و کم هزینه تر از مقابله با کانون های شکل گرفته است. از این رو شناخت نقاط محتمل برای تشکیل کانون های گردوغبار نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

کشور ایران روی کریدور گردوغبار غرب آسیا واقع شده است که این کریدور دارای جهت شمال غرب - جنوب شرق بوده به طوری که از صحرای سوریه شروع و پس از طی عرض کشور عراق وارد مناطق غرب و به خصوص جنوب غرب ایران می شود.

این الگو به نام الگوی تابستانه پدیده گردوغبار در ایران شناخته می شود و به ماه های می، ژوئن و جولای محدود بوده است. اگر شدت این طوفان ها زیاد نباشد کوه های زاگرس همانند سدی در برابر آنها عمل کرده و از ورود آنها به مناطق شرقی جلوگیری می کند و آنها فقط می توانند وارد منطقه خوزستان شوند.

با افزایش وقایع گردوغبار، الگوهای دیگری از حرکت گردوغبار در کشور مشاهده شده است که الگوی زمستانه نامیده شده است. مکانیزم رخداد این الگو به صورت سیکلونی و مخروطی است و مناطق بیشتری از کشور را در سیطره طوفان های گردوغبار قرار می دهد.

عزم دولت برای پیشبرد دیپلماسی محیط زیست در مهار ریشه‌ای پدیده گردوغبار

زمان رخداد این الگو بهمن ماه است به طوری که گردوغبار از هندیجان و ماهشهر بلند شده و وارد عراق و کویت شده و پس از طی مسیری چرخشی به نقطه شروع خود برگشته و گرد و غبار حاصل شده را به ماهشهر و خوزستان می ریزد.

بی شک رسیدن به نتایج متقن نیازمند صرف زمان و هزینه قابل توجه است. اما در روش توسعه داده شده به وسیله پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری که با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری آزمون شده توانسته تا حد زیادی با سرعت مناسب، هزینه کم و نداشتن تبعات زیست محیطی خسارات و عوامل موثر بر تشدید پدیده گردوغبار را کنترل کند.

به طور کلی طرح های آبخیزداری، بیابان زدایی، آبخوان داری، ذخیره سازی نزولات و درختکاری مثمر و غیر مثمر که می تواند از این بحران ها پیشگیری کند، از سال ها قبل و با هدف بهره گیری بهینه و بیشتر از نزولات جوی و جریان های سیلابی در سال های مرطوب مطرح شده است.

تجربه درخت کاری و بیابان زدایی در سطحی بیش از ۲ میلیون هکتار و مالچ پاشی در سطحی بیش از ۳۰۰ هزار هکتار در کشور وجود دارد. گرچه شکل اقدام و ضرورت اغلب این اقدامات مقابله ای مشخص است و بارها در جلسات مختلف در مقاطع مختلف مورد تصویب قرار گرفته و بودجه ای اسمی و روی کاغذ به آن اختصاص داده شد اما به دلیل بوروکراسی معیوب و روش های کاملا دولتی و غیر مشارکتی و استفاده از برخی مواد مالچی یا درختانی که صرفه اقتصادی نداشته یا در پارهای از موارد مضر هم بوده اند با هزینه های زیاد و الگوگیری از روش های بسیار قدیمی نه تنها موفقیت آنها در اثر گذاری و بازگشت سرمایه زیر سوال است بلکه برخی از این اقدامات باعث شور و قلیا شدن اراضی سنگین دشت های فاقد زه کشی نیز شده است.

بنابراین استفاده از روش های نوین و دانش بنیان به کمک بخش خصوصی می تواند به شکل مناسب تری انجام شود.

سریعترین راه جلوگیری از تولید ریزگردها چیست؟

شریفی: اصولا یک مشکلی را که ریشه در غفلت چندده ساله داشته و هنوز هم ادامه دارد را نمی توان سریع و در عرض چند روز یا چند ماه برطرف کرد. کلیه خاک ها و اراضی کشور باید بر اساس قوانین و آیین نامه های مشخص حفاظت، مدیریت، و بهره برداری شوند و به طور دائم تحت نظارت و پایش باشند و در زمان های مختلف با توجه به شرایط زمانی و مکانی تصمیمات مناسب برای پیشگیری یا اصلاح امور مربوطه اتخاذ و به مرحله اجرا گذاشته شود.

معمولا تخصیص بودجه های فراوان در شرایط اضطراری، برای اجرای طرح های فوری و عجولانه ممکن است غیرکارشناسانه و حتی بعضا مضر باشد و در چنین شرایطی موجب تضییع بیت المال شود.

برای حفظ و تقویت پایداری در کشور، اینگونه بودجه ها باید در طول زمان و در قالب برنامه های سالانه، اختصاص اعتبار به تحقیق و توسعه و طرح الگویی حاصل از نتایج پژوهش و اجرا همراه با مطالعه و نظارت کارشناسی و عمدتا پیشگیرانه تخصیص داده شود تا از بروز وضعیت های اضطراری جلوگیری و موجب تقویت پایداری در امور کشور شود.

تجربیات موجود در سایر کشورهای جهان از جمله در کشور آمریکا نیز می تواند برای کشور مفید باشد. در دهه ۱۹۳۰، پس از اینکه بیش از ۱۰۰ سال از اراضی کشور آمریکا بهره برداری بی رویه شده بود در اثر تخریب اراضی، پدیده های گردوغبار شدید به وقوع پیوست که زندگی در چند ایالت را فلج کرد، در آن برهه، فرانکلین روزولت رییس جمهور آمریکا اعلام کردکه «کسی که خاک را تخریب میکند در حقیقت زندگی خود را تخریب می کند» و پس از آن با تصویب سریع قانون حفاظت خاک، و ایجاد سازمان حفاظت خاک، گام های جدی در این زمینه برداشته شد.

این سازمان در طی بیش از ۶۰ سال با بررسی ها و اقدامات مستمر توانست ضمن رفع مشکلات موجود، زمینه توسعه پایدار در آن کشور را فراهم کند. در سال های اخیر توجه به طرح های بیابان‌زدایی دارای توجیه اقتصادی، به دلیل استمرار آن و استمرار همکاری و مشارکت مردم مورد توجه بوده است. شاید یکی از موفق ترین الگوهای پیاده شده در جهان را بتوان طرح بیابان‌زدایی اقتصادی در مغولستان داخلی در کشور چین نام برد.

عزم دولت برای پیشبرد دیپلماسی محیط زیست در مهار ریشه‌ای پدیده گردوغبار

موضوع اصلی این طرح بهره برداری از پتانسیل بیابان ها با نگاه مدیریت جامع حوضه آبخیز و برنامه ریزی پایدار جهت بهره برداری اقتصادی از منابع با هدف استفاده از درآمدهای آن در جهت ارتقای معیشت جوامع محلی، کاهش سطح بیابان ها، کنترل منشاء طوفان های گردوغبار و حفظ مردم در نقاط استراتژیک کشور با درآمد مناسب و افزایش امید به زندگی آنهاست.


آیا می توان از وقوع طوفان‌های ریزگردی مطلع شد؟

برای منشأیابی، پیش بینی شدت و گستردگی و سرعت انتقال طوفان های گردوغبار از روش های مختلفی همچون مدل های عددی، تصاویر ماهواره ای و تحلیل های همدیدی استفاده می شود.سازمان جهانی هواشناسی (WMO) چندین مدل پیش بینی و تجزیه و تحلیل گرد و غبار تحت عنوان "سامانه هشدار و ارزیابی طوفان های شن و گرد و خاک" (SDS-WAS) با استفاده از سامانه های دورسنجی" و اطلاعات جغرافیائی به کمک نرم افزارهای مختلف به ویژه از اطلاعات ورژن جدید MODIS از ماهواره Terra و همچنین سامانه LIDAR که دقت ویژه ای در تفکیک گردوغبار از سایر هواپخش ها یا ائروسل های جو دارد، به اجرا گذاشته است.

پیش بینی طوفان های شن و گرد و خاک توسط این سازمان برای چهار منطقه جغرافیائی در نظر گرفته شده که این دومنطقه خود به دو شبکه تقسیم شده است. یک شبکه برای آفریقا، شرق میانه، و اروپا و شبکه دیگر برای آسیا. شبکه های مذکور این فرصت را در اختیار دانشمندان و سازمان های ذیربط آنها قرار داده تا با همکاری یکدیگر درک بهتری از فرایندهای گردوغبار و چگونگی گسترش آنها داشته و از این طریق با هشدارهای زود هنگام بتوانند از طریق جلوگیری از صدمات و خسارات مختلف گرد و خاک؛ منافع جوامع انسانی و سایر عناصر ذیربط را تامین کنند.

در رابطه با این شبکه های دو گانه، ۱۲موسسه، سازمان و دانشگاه به عنوان مرکز پیش بینی طوفان های شن و گرد وخاک انتخاب شده اند که در کشورهای ژاپن، انگلستان، اسپانیا، چین، یونان، کره جنوبی، آمریکا، فرانسه و سویس قرار دارند.

البته برخی از کشورها مانند ترکیه و ایران به صورت مستقل مدل های مذکور را در مقاطعی بکار می برند. این مدل ها برای پیش بینی بر اساس مدل رطوبت زمین، پوشش زمین، شدت و همچنین مدت و تداوم باد و چند عامل دیگر طراحی شده و مورد استفاده قرار می گیرد.

خشکسالی و ریزگرد دارای آثار آشکار و پنهانی است که چنانچه به آنها توجه نشود بحران های بسیار گسترده ای را می تواند سبب شود. آثار خسارات خشکسالی و ریزگرد در سال های اخیر روی برخی حوزه ها از جمله منابع آب، بخش کشاورزی، تولیدات دامی، مراتع، مهاجرت، طغیان آفات و بیماری های گیاهی، بهداشت و درمان و محیط زیست بسیار زیاد بوده است.

خشکی و کم بارشی جزو ویژگی و صفت ذاتی اغلب مناطق و نواحی ایران است که به عنوان یک عارضه موقت هر چند سال یکبار در این مناطق تشدید و شدت و تعداد وقایع گردوغبار در این مناطق را حادتر می کنند. خشکسالی یکی از بلایای طبیعی تدریجی و خاموش است که خسارات زیادی به زندگی انسان و اکوسیستم طبیعی وارد می کند و با وقوع ریزگرد همراه می شود.

تأثیر تدریجی خشکسالی طی یک دوره نسبتاً طولانی صورت گرفته، و امکان تعیین دقیق زمان شروع و خاتمه و وسعت جغرافیایی آن دشوار است. از طرفی نبود تعریف دقیق و قابل قبول جهانی از خشکسالی و ریزگرد به پیچیدگی این پدیده می افزاید. اثرات خسارت بار خشکسالی در ابعاد مختلف، می تواند برنامه ریزی های توسعه ای را دچار رکود کرده  و بحران های گسترده اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی در نواحی مختلف ایجاد کند.

نزدیکترین منبع ریزگردی در کدام منطقه کشور قرار دارد؟

شریفی: منابع گردوغبار و ریزگردها تقریباً در تمامی مناطق کشور وجود دارد که برخی از آنها به عنوان چشمه اولیه و برخی نیز چشمه ثانویه محسوب می شوند. نه تنها کشور ما بلکه برای کل جهان این موضوع صادق است.

با وجود رطوبت و بارندگی این ریزگردها امکان ورود به هوا پیدا نمی کنند. هر چه میزان خشکی سرزمینی بیشتر باشد، انتظار می رود که بر شدت و دفعات رخداد گرد و غبار نیز افزوده شود. ناهنجاریها و نوسانات در روند پارامترهای هواشناسی از جمله بارندگی و دما یکی از ویژگی های طبیعی چرخه اتمسفر است.

این ناهنجاری ها در بسیاری از نقاط دنیا شدید است و موجب اختلال در اکوسیستم طبیعی می شود. خشکسالی ها نشانه روشنی از این نوسانات است که بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک دنیا را با شدت های مختلف هر چند سال یکبار دربرمی‌گیرند.

کاهش شدید بارندگی و دوره های خشک ناشی از آن تاثیر منفی قابل توجهی بر منابع آب گذاشته و دوره های کم آبی و خشکسالی باعث افزایش آلودگی آبها، آسیب هایی از جمله زیست محیطی، تاثیرات منفی بر تامین منابع آب آشامیدنی سالم و آبیاری می شود.

عزم دولت برای پیشبرد دیپلماسی محیط زیست در مهار ریشه‌ای پدیده گردوغبار

برخی کارشناسان معتقدند که طرح های مهار کانون های گردوغبار باید بر اساس مدیریت سرزمین اجرا شود به عنوان مثال مطرح می شود که طرح های بیابان‌زدایی خوزستان نزدیک به ۳۰ هزار میلیارد ریال هزینه دربرداشته است و درختکاری در عرصه هایی که در گذشته تالاب بوده، باعث شد که بخش های وسیعی از نهال کاری ها خشک شود. همچنین تالاب های خوزستان را مهمترین شریان های حیاتی این استان دانسته و معتقدند که مهمترین مطالبه فعالان محیط زیست در خوزستان باید تامین حق‌آبه تالاب ها باشد، زیرا بهبود شرایط تالاب های شادگان، هورالعظیم، بامدژ و میانگران، به افزایش تابآوری کمک کرده و بخش بزرگی از ظرفیت گرمایی ویژه را حفظ و ریزگردها را کنترل می کند، حال نظر شما چیست؟

شریفی: اراضی هور عراق که به عنوان باغ های بهشتی معروفند سطحی تقریبا برابر ۱۵ تا ۲۰ هزار کیلومتر مربع را پوشش می دهند که در پایین ترین بخش های حوضه بین النهرین (میان رودان Mesopotamian) جایی که رودخانه دجله و فرات جریان دارند. هورها معمولا بصورت کشیده و دارای شیبی ملایم هستند که در انتهای رودخانه ها و سرشاخه ها ایجاد می شوند که تشکیل هور یا دریاچه را می دهند.

هورها بعد از طی کردن یکسری مسیرهای پرپیچ و خم و برگشت آب خلیج فارس تشکیل شده اند. این سطوح نقش برجسته ای را در تاریخ بشر و ساکن شدن او به سمت شهرنشینی داشته است و سومری ها ابتدا در این مناطق (۶ هزار سال قبل از میلاد) ساکن شدند.

این سطوح بطور قابل ملاحظه ای در میان بزرگترین تالاب ها در جهان و مهمترین در غرب آسیا قرار دارند و از تنوع بالایی از فون و فلور و جمعیت بشری بیش از ۵۰۰ هزار نفر را دربرمی‌گیرد و یک نقطه توقف برای پرندگان مهاجر است. بر اساس گزارشات منتشر شده ۶۰ درصد ماهی های مصرفی در عراق از هورها به دست می آید. علاوه بر این ذخایر نفتی قابل توجهی در نزدیکی هورها قرار دارند.

چه عواملی باعث خشک شدن هورها بوده است؟

شریفی: چند عامل مهم موجب خشک شدن هورها شده است. رژیم صدام اراضی هور را به منظور اینکه سربازان بتوانند در این مناطق حرکت کنند زهکشی کرد و از آب این مناطق برای جلوگیری و ایجاد مانع در مسیر پیشروی سربازان ایرانی استفاده می کرد.

عزم دولت برای پیشبرد دیپلماسی محیط زیست در مهار ریشه‌ای پدیده گردوغبار

شاید یکی از دلایل دیگر خشکاندن هورها این بود که ساکنان هورها از مخالفان رژیم صدام بودند در جهت تسلیم کردن آنها در سال ۱۹۹۱ میلادی اقدام به بستن آب در مسیر هورها کرد و برای اینکه ارتش بعث بتواند در هورها حرکت کند حکومت مرکزی شروع به اجرای پنج طرح زهکشی بزرگ برای جلوگیری از رسیدن آب رودخانه های دجله و فرات به سمت هورها کرد.

بعدا ارتش بعث حمله بزرگی را بر علیه ساکنان هورها با استفاده از توپخانه، خمپاره انداز و به صورت زمینی را اجرا و  این سطوح به دنبال مهمات نظامی و گازهای سمی در سطح بالایی آلوده شده است. عامل مهم دیگر در خشک شدن جلگه عراق و هورها و به وجود آمدن ریزگردها طرح گاپ (GAP) در شمال شرق ترکیه که در سال ۱۹۷۷ میلادی حکومت ترکیه پروژه ای تحت عنوان پروژه آناتولی جنوب شرقی را شروع کرد.

عزم دولت برای پیشبرد دیپلماسی محیط زیست در مهار ریشه‌ای پدیده گردوغبار

اجزای اصلی این پروژه شامل ساخت ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برق آبی که ۱۷ هزار هکتار اراضی کشاورزی را نیز تحت آبیاری قرار می دهد. طرح گاپ در جهت آبیاری ده‌ها میلیون هکتار اراضی طراحی شده است.

احتیاج آب برای آبیاری اراضی کشاورزی از رودخانه فرات در ترکیه ۱۵.۷ میلیارد متر مکعب، سوریه ۱۱ میلیارد مترمکعب و عراق ۱۳ میلیارد مترمکعب است.

درحالی که تقاضای آب در ترکیه حدود ۱۵.۶ میلیارد مترمکعب در سال است، حجم کل ذخیره گاه های آبی این کشور به ۱۹۵ میلیارد مترمکعب در سال می رسد و ترکیه مدعی است از این آبها برای برق آبی استفاده می کند و حق‌آبه پایین دست را مطابق قبل در نظر گرفته است.

با نرخ رشد فعلی جمعیت در ترکیه، جمعیت این کشور در سال ۲۰۲۵ میلادی به ۹۱ میلیون نفر خواهد رسید که تقاضای آب آنها ۲۶.۲۸ میلیارد مترمکعب خواهد بود. این حقیقت که ترکیه می تواند به صورت یکطرفه آب رودخانه های فرات و دجله را مهار کند نگرانی حیاتی برای مناطق پایین دست و ایجاد گردوغبار برای همسایگان است چه بسا اینکه منابع آبی مناطق پایین دست وابستگی شدیدی به این دو رودخانه دارند.

فروپاشی سطح آب در این رودخانه به سرعت صورت گرفته است به نحوی که سطح آب در فرات در سال ۲۰۰۵ میلادی به میزان ۹۵۰ متر مکعب در ثانیه بوده است و اکنون به میزان کمتر از ۲۰۰ متر مکعب بر ثانیه رسیده است. با این حال، توسعه بالادست رودخانه فرات و دجله منجر به کاهش آب در دشت های پایین دست شده است و این مشکل احتمالا با معرفی مصارف جدید با گذشت زمان افزایش خواهد یافت.

گفته می شود ریگ پاشی جایگزین مناسبی به جای مالچ پاشی برای مقابله با ریزگردها است، ریگ پاشی (به دلیل حفظ محیط زیست، هزینه کم، کاشت گیاه، ماندگاری طولانی و طبیعی آن) روی کانون های تولید ریزگردها، به جای مالچ پاشی (هزینه زیاد، آلوده کردن خاک و ماندگاری بوی بد ناشی از آن به مدت پنج سال) سریعتر اجرا می شود. نظر شما چیست؟

شریفی: طی سال های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۰ آزمایش الگوهای مختلف تثبیت خاک با استفاده از ساقه های نی، موانع تخته ای، ساقه های پده و مالچ نفتی، درختکاری و... پی ریزی شد و دفتر مالچ های نفتی با استفاده از مواد نفتی مازاد پالایشگاه ها اقدام به مالچ پاشایی جهت تثبیت ماسه های روان کرد که برخی از این روش ها تا همین اواخر ادامه داشته است.

به علت گران بودن مالچ نفتی و همچنین اثرات نامطلوب زیست محیطی آن تلاش شده تا جایگزینی برای آن پیدا شود و مورد استفاده قرار گیرد. طی سال های اخیر برای پیدا کردن جایگزین مناسبی برای مالچ های نفتی. اشخاص متعددی اقدام به تهیه مالچ های مختلف کردند و  برخی از این مالچ ها مورد بررسی قرار گرفته و نسبت به سایرین در زمینه تثبیت ماسه زارها برتری داشته اند.

در رابطه با پخش مالچ شنی در سطوح زمین، آزمایشاتی در سمنان و خوزستان انجام شده است و نشان داده که با وجود اثرگذاری به دلیل موجود نبودن در محل و هزینه بالا (برای حمل و پاشش) و مدفون شدن در وقایع بعدی ریزگرد، مورد استقبال قرار نگرفته است.

استفاده از بادشکن، پوشش گیاهی و خاک‌پوش های مختلف برای پوشش و تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش و انتقال آن (مالچ‌های نفتی، پلیمری، زیستی، قلوه سنگ، لاشه سنگ، بقایای گیاهی، معدنی، نانو و یا سایر پوشش‌های مصنوعی) برای تثبیت خاک از گذشته مورد استفاده بوده است.

در کنار این اقدامات، اطلاع رسانی و ارائه توضیحات لازم به مردم در شرایط بروز بحران برای انجام اقدامات ضروری و فوری، کنترل ترددهای بی رویه و فرهنگسازی در این زمینه و افزایش نظارت های ضروری در مناطق بحرانی، نیز ازجمله اقدامات ضروری تلقی می شود.

باید توجه کرد که علت ریشه ای تمامی عوامل در بروز ریزگرد، تغییرات در میزان بارندگی و کاهش آب ورودی به کانون های بحرانی است. هر چند که در میان عوامل مختلف میزان پوشش گیاهی اهمیت و جایگاه مهمی دارد، اما باید توجه داشت که تمامی عوامل طبیعی موثر در ایجاد گرد و غبار به نحوی از انحاء به آب و رطوبت خاک وابسته است.

اجرای برنامه‌های مقابله با ریزگردها تا چه میزان عملیاتی شده و با چه موانعی روبرو هستند؟

شریفی:‌ پدیده وقوع ریزگرد به طور خاص و بیابان‌زایی بطور عام مقوله ای ملی، فرابخشی و حتی بین‌المللی است و مهار و کنترل آن در ظرف وظایف یک وزارتخانه یا حتی دولت نمی گنجد. برای توقف اقدامات مخرب همه آحاد کشور وظیفه جدی دارند.

سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری از بعد اجرایی و مدیریتی در عرصه های طبیعی و بیابانی و دستگاه های اجرایی، عمرانی، توسعه ای و مردم از زاویه اجتناب از اقدامات تشدید کننده گردوغبار و سازمان حفاظت محیط زیست از بعد نظارتی و ممانعت از اقدامات مخرب مسوولیت دارند.

به دلیل مخدوش شدن مسوولیت ها و اختصاص اعتبار اجرایی به بخش نظارتی و اقتصادی نبودن فعالیت ها و سرعت کم آنها نمی توان گفت که اقدامات موفق بوده و در جای خود باید مورد ارزیابی جدی قرار گیرد. ساختار مناسب ساختاری است که در آن کشاورزان، دانش‌آموزان و آحاد مختلف مردم (شهری و روستایی) حضور دارند.

ما حتی در ساختار بالا به پایین دولتی هم جدی نبودیم زیرا اگر اینگونه بود الان مساله کنترل ریزگردها مجری داشت. وقتی سازمانی می گوید من ناظر هستم چرا به آن بودجه اجرایی اختصاص می دهند.

برای موفقیت در کنترل پدیده گردوغبار و ریزگرد چه اقدامات و تدابیر جدیدی لازم است؟

شریفی:‌ اولین و مهمترین کار تعیین سازمان متولی مدیریت و حفاظت خاک در کشور با استفاده  از نیروها و امکانات موجود و به کارگیری متخصصان ذیربط، در شرایط فعلی اعتبار اختصاصی دولتی باید بدست دستگاه اجرایی داده شود و مشروط به مشارکت مردمی و ورود بخش خصوصی هزینه شود که در حال حاضر این شرایط در کشور مهیا نیست.

در ادامه باید یکسری اقدامات انجام شود که شامل سیاست گذاری مناسب در رابطه با فعالیت های کشاورزی، دامداری، معدن کاوی، نظامی، جاده سازی، عمران و سایرفعالیت های موثر در ایجاد مشکل، به حداقل رساندن دست خوردگی خاک ها در کلیه فعالیت های انسانی و مراقبت از پوشش گیاهی طبیعی، ترویج کشاورزی حفاظتی یعنی استفاده از روش های بدون شخم و بی خاک ورزی (No Tillage)و حفظ پوشش اراضی در همه زمان ها به ویژه در فصول بحرانی، فرهنگ سازی مناسب در مورد نحوه بهره برداری از منابع خاک در فعالیت های مختلف با استفاده از رسانه ملی و سایر مراکز فرهنگی و رسانه ای کشور، پایش مستمر خاک ها و اراضی مناطق مختلف مناطق کشور و بررسی های علمی و فنی دوره ای و تعریف پروژه های مناسب اجرایی به پیشگیری های لازم، درختکاری، بوته کاری، بذرپاشی و استقرار و تقویت پوشش گیاهی در کل کشور به ویژه در داخل یا اطراف کانون های بحرانی تولید گردوغبار در طرح های دانش بنیان بخش خصوصی است.

همچنین احداث بادشکن در کانون های بحرانی، حاشیه جاده ها و سایر اماکن و تاسیسات صدمه پذیر، رعایت ضوابط و استانداردهای حفاظت خاک و محیط زیست در کلیه پروژه های عمرانی و فعالیت های اقتصادی کشور، توجه جدی به مباحث تخصصی و نظرات متخصصان و تشکل های علمی مردم نهاد و جلب مشارکت آنها در رفع مشکلات و اجتناب از تغییر چرخه آبی و رهاسازی آب کافی از بالا دست و سعی در حفظ رطوبت خاک از اقداماتی است که باید پیگیری شود.

در این صورت بدون استفاده از مالچ نفتی که مخرب محیط زیست است، با بهره برداری خردمندانه از نزولات آسمانی و جلوگیری از تبخیر و هدررفت سیلاب و با اقدامات آبخوان داری می توان با سرعت مناسب، اراضی تخریب شده منشا گرد و غبار را احیا و این اراضی را به عرصه تولید و اقتصاد دانش بنیان، تولید علوفه و گیاهان دارویی مقاوم به خشکی و تولید انرژی پاک تبدیل کرد.

آیا مردم و بخش‌های خصوصی و دانش بنیان می‌توانند در مهار ریزگردها و خشکسالی نقشی داشته باشند؟
شریفی: در دهه اخیر توجه به طرح های بیابان‌زدایی دارای توجیه اقتصادی، به دلیل استمرار آن و استمرار همکاری و مشارکت مردم در کشورهای دیگر مورد توجه بوده است. حضور و مشارکت مردمی، بخش خصوصی و شرکت های دانش بنیان در امر بیابان زدایی اقتصادی بسیار مهم و ضروری است.

مهمترین چالش، فقدان مدیریت هماهنگ کنترل عوامل انسانی بیابان‌زا است که باید با قانونمند شدن الزام رعایت شاخص ها و معیارهای بیابان‌زایی توسط تمام دستگاه های دولتی و غیر دولتی و بهره برداران در تمام طرح ها و برنامه ها عینیت یابد. این معضل و چالش بزرگ، لازم است با چه سرعتی مناسب و با تکیه بر منابع بخش خصوصی و منابع بین المللی و با بسیج مردمی و با الگوهای آزمایش شده مرتفع شود.

در کشور ما کارهای بسیار بزرگ و موفقی انجام شده که موضوع گردوغبار در مقابل آن مشکل کوچکی محسوب می شود. به عنوان مثال در زمان دفاع مقدس بدون امکانات و تجهیزات و فقط به این دلیل که اراده حفاظت از مملکت، انسجام، یکپارچگی و بسیج مردمی وجود داشته، با امکانات کم، اقدامات بزرگی به سرانجام رسید.

بنابراین این ظرفیت و توان وجود دارد و الان هم اگر اراده منسجمی برای عمل وجود داشته باشد، باز جوانان این مرز و بوم قادر خواهند بود کارهای بزرگتری را هم به نتیجه برسانند. مضافا اینکه، مشکل ریزگردها مسئله غیر قابل حلی نیست زیرا این مشکل در مناطقی از کشور ما و در کشورهای دیگر مثل چین و آمریکا حل شده بنابراین اگر خوب کار شود حل این مشکل نباید بیشتر از سه سال زمان برای کنترل آن نیاز باشد.

نباید برای حل معضل صرفا به سیستم اداری تکیه کرد، بلکه باید ابتدا اراده بوجود آید، ساختار مناسب طراحی شود، موانع اداری مرتفع گردد و نهایتا از ظرفیت های بخش خصوصی و مردم از جمله کشاورزان و دانش آموزان، دانشجویان و بسیجیان استفاده شود.

خواست و تغییر رویکرد و گذشتن از سیستم کلاسیک قدیمی برای انجام کار و روی آوردن به مشارکت مردم در روستاها و شهرها و حمایت از آنها و بکارگیری روش های نوین و فناورانه از جمله راه هایی است که می توان با مدد از آنها بر این پدیده غلبه کرد.

با بهره برداری علمی و خردمندانه از نزولات آسمانی و جلوگیری از تبخیر و هدررفت سیلاب و با اقدامات آبخوان‌داری می توان اراضی تخریب شده منشا گردوغبار را احیا و این اراضی را به عرصه تولید و اقتصاد دانش بنیان، تولید علوفه و گیاهان دارویی مقاوم به خشکی و تولید انرژی پاک تبدیل کرد.

با حذف موانع اداری و اعطای مشوق های لازم برای سرمایه گذاری در عرضه های بحرانی، می توان به احیا و بازسازی بیش از ۳۰ میلیون هکتار عرصه های بیابانی و امیدوار بود. اجرای اینگونه طرح ها می تواند الگوی مناسبی برای دیگر کانون های ریزگرد باشد.

با اجرای تلفیقی اینگونه طرح ها، علاوه بر مقابله پدیده ریزگردها می توان ظرفیت های تولید کشاورزی، علوفه و تولید انرژی های خورشیدی، بادی هم دست یافت. افزایش تعاملات منطقه‌ای با کشورهای کانون ریزگرد از سوی دیگر می تواند تا حدود زیادی از بروز بحران های آینده جلوگیری کند.

بیش از ۳۰ میلیون هکتار عرصه های بیابانی و کانون های گردوغبار اگر خوب استفاده شود و موانع اداری برداشته شود و مشوق های لازم برای سرمایه گذاری خطر پذیر فراهم شود، ظرفیت بالقوه ای است که با کمک مردم، بخش خصوصی و شرکت های دانش بنیان و جوانان مستعد می تواند بصورت تلفیقی، ظرفیت های تولید کشاورزی، علوفه، تولید انرژی خورشید، باد، زمین و تولید گیاهان منحصربفرد مقاوم به خشکی آن به صورت پایدار استفاده شود. در آن صورت پدیده گرد و غبار محلی هم کنترل خواهد شد.

نتایج تحقیقات پژوهشگران در طرح الگویی منطقه هندیجان نشان داده است که این کار ظرف مدت سه سال می تواند به نتیجه اولیه خود دست یابد./ایرنا