به گزارش زیست آنلاین، بارندگی‌های شدید و طغیانی شدن رودخانه و حتی وقوع سیلاب سال‌هاست که به کمک داده‌های ماهواره‌ای پیش‌بینی می‌شوند. اما گاهی با وجود همه این داده‌ها و پیش‌بینی‌ها، اتفاقی فراتر از انتظار رقم می‌خورد. سیلاب عظیم هفتم مرداد در چالوس یکی از همین موارد است.

پنجم مرداد اداره کل هواشناسی مازندران با صدور اطلاعیه‌ای نسبت به احتمال وقوع سیلاب در برخی مناطق استان بر اثر ورود یک سامانه بارشی هشدار داد. در این اطلاعیه اعلام شد که احتمال جاری شدن روان‌آب و وقوع سیلاب‌ محلی در مسیل‌ها و رودخانه‌های فصلی، وقوع رعد و برق، ریزش سنگ، رانش زمین و اختلال در تردد محورهای کوهستانی و کاهش دید از شامگاه پنجشنبه ۶ مرداد تا روز دوشنبه ۱۰ مرداد وجود دارد.

سامانه بارشی طبق پیش‌بینی در زمان اعلام شده وارد مازندران شد و بارندگی‌ها نیز در مناطق مختلف شکل گرفت. اما اتفاقی که در بخش مرزن‌آباد رقم خورد فراتر از پیش‌بینی‌ها بود. سیلابی عظیم با قدرت ویرانگری بسیار بالا ایجاد شد و تقریبا هر چه که سد راهش بود را از میان برداشت.

تخریب صد در صدی دو روستا، تلفات جانی، خسارت‌های مالی گسترده به اموال و املاک و زیرساخت‌ها و حتی مدفون شدن مسیر اصلی رودخانه زیر سنگ و لای آورده شده با این سیلاب نشان می‌داد که اتفاقی فراتر از یک سیل محلی و قابل عبور از مسیل رودخانه رقم خورده است.

حتی آخرین داده‌های ثبت شده از دِبی آب رودخانه در ایستگاه هیدرومتری واسپول که توسط همین سیل تخریب شد نیز نشان می‌دهد که ماجرا کمی عجیب‌تر از وضعیت عادی است. بر اساس داده‌های ثبت شده در این ایستگاه از زمان تاسیس -۲۷ سال پیش- تا پیش از سیل هفتم مرداد، بزرگ‌ترین سیلی که در این ایستگاه ثبت شد ۶۰ متر مکعب در ثانیه آورد آب داشت. اما در سیل اخیر تا پیش از تخریب ایستگاه توسط سیلاب، دِبی ۲۰۰ متر مکعبی نیز ثبت شد که نشان می‌دهد سیل هفتم مرداد ۳.۵ تا ۴ برابر بزرگ‌ترین سیل ثبت شده در این شاخه از رودخانه بود.

ذوب شدن برف های یخچال‌های کوهستانی ؛تیپ متفاوت سیلاب در مازندران

حال پرسش این است که دلیل این ویرانگری و قدرت بالای سیلاب در چالوس چیست؟ مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای مازندران معتقد است که ساختار این سیلاب متفاوت از سیلاب‌ معمول رودخانه‌ای بود. زیرا برف یخچال‌های طبیعی بالادست نیز که طی روزهای پیش از بارندگی بر اثر افزایش دمای هوا به برف‌آب تبدیل شده بودند نیز همراه با روان‌آب ناشی از بارندگی به حرکت در آمد و این سیل عظیم را ایجاد کرد.

محمدابراهیم یخکشی می‌گوید: سیل اخیر چالوس در شاخه انگوران-واسپول بر اثر بارش شدید ۴۰ میلیمتری طی یک ساعت در ارتفاعات یخچالی منطقه دلیر شهرستان چالوس و همچنین حرکت و ذوب یخچال‌ها به صورت توامان بود. این ترکیب بارش شدید و حرکت و ذوب یخچال‌ها سبب شده که تیپ متفاوتی از سیل شکل بگیرد.

وی درباره ویژگی‌ سیلاب‌ یخچالی اظهار می‌کند: از ویژگی‌های این سیلاب دِبی بالا و همچنین آورد رسوبی بسیار زیاد به صورت جریان توامان آب و مواد جامد است. جریان آب و رسوب در مسیر جاری شدن سیل، مجاری قدیمی رودخانه‌های موجود را پر می‌کند و انباشت رسوب حتی به میزان سه متر و بیشتر در زمین‌های اطراف رخ می‌دهد.

به گفته این مسوول همین اتفاق در رودخانه چالوس نیز افتاد و حجم بالای خسارت را رقم زد. مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای مازندران تصریح کرد : تخمین اولیه از آورد رسوبی متاثر از سیل اخیر چالوس حدود ۱۰ میلیون متر مکعب است که در طول مسیر رودخانه از ارتفاعات دلیر تا ۵۰ کیلومتر پایین‌تر و مناطق پایین‌دست رسوب کرد.

نیاز به ضوابط جدید برای مقابله با سیلاب

یخکشی با تاکید بر این که این تیپ سیلاب‌ها به دلیل آثار تخریبی کلی و سراسری در مسیر می‌بایست مورد توجه باشند، به نکته مهمی درباره این قبیل سیلاب‌ها نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید: رفتار چنین سیلابی با ضوابط موجود در رودخانه و سیلاب‌های مبتنی بر روان‌آب ناشی از بارش همخوانی ندارد. بنابراین لازم است در مناطق مستعد وقوع چنین سیلاب‌هایی، ضوابط جدیدی از مدیریت رودخانه و حریم و ضوابط کاربری‌ها شکل بگیرد و علاوه بر ضوابط اشاره شده، سیستم‌های هشدار محلی تعبیه شود.

وی خاطرنشان می‌کند: در سه ناحیه مازندران یعنی محدوده رودخانه چالوس، کلاردشت و ارتفاعات دوهزار و سه‌هزار استعداد وقوع چنین سیلاب‌هایی وجود دارد. به همین دلیل با توجه به وجود مناطق مسکونی و تاسیسات زیربنایی در پایین‌دست، می‌بایست اقداماتی مانند وضع ضوابط جدید و نیز اجرای برخی مؤلفه‌های مدیریت سیلاب همچون ایجاد سیستم هشدار سیل و مدیریت و تله‌اندازی رسوب در دستور کار قرار گیرد.

احتمال تکرار وجود دارد؟

البته ممکن است این پرسش پیش بیاید که آیا از این پس قرار است چنین سیلاب‌هایی در مناطق دارای یخچال‌های طبیعی تکرار شوند؟ هرچند که به این پرسش نمی‌توان پاسخ دقیق و قطعی داد، اما طبیعتا وقتی چنین سیلابی در مازندران رخ داد یعنی شرایط برای تکرار آن نیز ممکن است ایجاد شود. کما این‌که بر اساس شواهد و اظهارنظرها، طی یک دهه اخیر دست‌کم دو مورد سیلاب یخچالی در غرب مازندران رخ داد.

به اعتقاد برخی کارشناسان، با توجه به گرم شدن زمین این احتمال وجود دارد که توده‌های عظیم یخی یخچال طبیعی تخت‌سلیمان (علم‌کوه‌) به واسطه گرم شدن زمین و ذوب شدن یخ‌ها جدا شده و سیلاب‌هایی را رقم بزنند. حتی علت وقوع سیل بزرگ سال ۱۳۹۰ در منطقه کلاردشت و سیل سال ۱۳۹۴ شهرستان تنکابن را نیز برخی کارشناسان ذوب شدن یخچال طبیعی تخت‌سلیمان (علم‌کوه) می‌دانند و معتقدند که احتمال بروز سیل‌های دیگر در منطقه وجود دارد. تخت‌سلیمان در ارتفاعات علم‌کوه با داشتن حدود ۱۰ کیلومتر مربع پوشش یخچالی، یکی از دو یخچال طبیعی بزرگ ایران است.

 احتمال تکرار شدن سیل های یخچالی در برخی نقاط مازندران را مدیرکل هواشناسی مازندران نیز تایید می‌کند و به خبرنگار ایرنا می‌گوید: افزایش دمای هوا طی سال‌های اخیر فقط در مناطق جلگه‌ای رخ نداده و در مناطق کوهستانی و مرتفع نیز شاهد این افزایش دما هستیم. در چنین شرایطی سرعت ذوب برف‌ها و یخچال‌های طبیعی بیشتر می‌شود و احتمال وقوع سیلاب‌های یخچالی افزایش می‌یابد.

این موضوع را مدیرکل هواشناسی مازندران نیز تایید می‌کند و به خبرنگار ایرنا می‌گوید: افزایش دمای هوا طی سال‌های اخیر فقط در مناطق جلگه‌ای رخ نداده و در مناطق کوهستانی و مرتفع نیز شاهد این افزایش دما هستیم. در چنین شرایطی سرعت ذوب برف‌ها و یخچال‌های طبیعی بیشتر می‌شود و احتمال وقوع سیلاب‌های یخچالی افزایش می‌یابد.

سید محمدرضا رضوی اظهار می‌کند: طی سال‌های اخیر شاهد افزایش دمای هوا در ارتفاعات استان بودیم و با توجه به شرایط اقلیمی کنونی و افزایش کلی دمای هوا، باید به این احتمال‌ها توجه کرد. در مناطقی مانند ارتفاعات کلاردشت، گزنه دماوند و منطقه امیری جاده هراز استعداد وقوع این سیلاب‌ وجود دارد. اتفاقا روز شنبه ۱۵ مرداد بدون این‌که بارشی در منطقه لاریجان ثبت شود شاهد وقوع سیلاب بودیم که بر اثر سقوط کوه یخ از ارتفاع پنج هزار متری به ارتفاع حدود سه هزار متری و ذوب سریع یخ‌ها رخ داد.

وی درباره فرضیه یخچالی بودن سیلاب چالوس نیز خاطرنشان می‌کند: یکی از گزینه‌هایی که به عنوان عامل وقوع این سیل می‌توانیم در نظر بگیریم یخچالی بودن آن است. پیش از وقوع سیل در مناطق مرتفع بالادست بارش تگرگ داشتیم که در این زمینه اثرگذار است. احتمال این‌که یخچال طبیعی ذوب شده باشد یا سقوط کرده باشد یا حتی بارندگی‌ها سبب به حرکت درآوردن بخشی از یخچال شده باشد وجود دارد.

مدیرکل هواشناسی مازندران از برنامه‌ریزی برای بررسی میدانی یخچال ارتفاعات منطقه سیل‌زده خبر می‌دهد و می‌گوید: با توجه به اهمیت موضوع و دستور و پیگیری جدی استاندار محترم برای بررسی میدانی و تخصصی وضعیت یخچال طبیعی بالادست این منطقه و تکمیل داده‌ها به منظور ریشه‌یابی سیل، قرار است امروز -سه‌شنبه- همراه با یک گروه کوهنوردی به ارتفاعات منطقه صعود کنیم که پس از بررسی میدانی نتیجه دقیق‌تری از این موضوع در اختیار مسئولان می‌گذاریم.

افزایش سرعت ذوب برف ارتفاعات

وقتی نگاهی به شرایط دمایی و اقلیمی مازندران طی سال‌های اخیر بیندازیم با داده‌هایی مواجه می‌شویم که مستعد بودن یا به عبارتی مستعد شدن مازندران برای وقوع سیلاب‌ یخچالی را بیشتر نشان می‌دهد. به گفته مدیرکل هواشناسی مازندران در حال حاضر یکی از چالش‌های اقلیمی قابل توجه، گرم‌تر شدن مناطق مرتفع در برخی روزها نسبت به مناطق پایین‌دست است که روندی معکوس وضعیت معمولی محسوب می‌شود.

رضوی می‌گوید: امسال بارها شاهد بودیم که دمای زیاد و گرمای تند و تیز عمدتا در مناطق بالادست ثبت شد. به نظر می‌رسد سامانه کم‌فشار حرارتی جنوبی به ارتفاعات کوه‌های البرز می‌رسد و چنین پدیده‌ای را رقم می‌زند. حتی در ارتفاعات زاگرس نیز این وضعیت اکنون مشاهده می‌شود.

او دلیل دیگر در اثبات افزایش دمای هوای ارتفاعات مازندران را تغییر شکل بارندگی‌ها از برف به باران در اواخر اسفند و اوایل بهار عنوان می‌کند و می‌افزاید: یکی از مشکلاتی که اکنون در ارتفاعات برای ذخایر برفی ما پیش آمده همین افزایش دما و تغییر شکل بارندگی‌هاست. برای مثال فروردین امسال یک بارندگی تند در بالادست و ارتفاعات سه هزار متری داشتیم. در حالی که این زمان از سال بارش‌ها در چنین ارتفاعی باید به صورت برف باشد. اما باران و برف موجود در ارتفاعات را شست.

آمارهای مربوط به دمای هوای مناطق کوهستانی مازندران نشان می‌دهد که دمای هوای این مناطق به عنوان محل اصلی ذخیره برف‌ها روندی افزایش را طی کرده است. برای مثال در دی ماه ۱۳۹۹ دمای هوای مناطق کوهستانی مازندران به طور میانگین ۴.۵ درجه سانتیگراد بود؛ یعنی ۱.۶ درجه بیشتر از دوره بلندمدت و ۰.۹ بیشتر از دی ۱۳۹۸.

بهمن ۱۳۹۹ نیز این افزایش دما به شکل چشمگیری محسوس بود. دمای هوای مناطق کوهستانی مازندران به طور میانگین در این ماه ۷.۳ درجه سانتیگراد ثبت شد که ۴.۴ درجه نسبت به دوره مشابه بلندمدت و ۴.۹ درجه نسبت به بهمن ۱۳۹۸ بیشتر شد.

فروردین ۱۴۰۰ هم که گرم‌ترین فروردین ۵۴ سال گذشته مازندران بود، ارتفاعات استان افزایش دمای کم‌سابقه‌ای داشت. در حالی که دمای هوای این مناطق مازندران در فروردین طی دوره بلندمدت از ۱۰ درجه فراتر نرفته بود، فروردین پارسال با ۲.۷ درجه افزایش نسبت به دوره آماری بلندمدت و ۴.۹ درجه افزایش نسبت به فروردین ۱۳۹۹ به ۱۲.۴ درجه رسید.

این افزایش دما در اردیبهشت ۱۴۰۰ نیز ثبت شده است. دمای ثبت شده برای مناطق کوهستانی مازندران در اردیبهشت پارسال و اردیبهشت دوره بلندمدت آماری ۱۴.۲ درجه بود، اما پارسال با ۴ درجه افزایش به ۱۶.۲ درجه رسید.

با توجه به این آمارها و وضعیت اقلیمی موجو که بخش زیادی از جهان را در بر گرفته، احتمال این که در مناطقی از مازندران طی سال‌های آتی باز هم سیلاب‌های یخچالی رخ دهند چندان دور از ذهن نیست. بر همین اساس سیلاب بزرگ و ویرانگر هفتم مرداد چالوس که از آن به عنوان سیلابی بارانی-یخچالی یاد شده، می‌تواند هشداری برای مازندران محسوب شود./ایرنا