زیست آنلاین: در شرایط حاضر و با توجه به وضعیت نابسامان منابع آب در اکثر دشتهای کشور توجه و تمرکز بر اجرای طرحهای ۱۵ گانه احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی-مصوب وزارت نیرو- به عنوان یکی از راه حلهای کلیدی در نظر گرفته می شود.

توجه توامان بر بخش های فنی و اجتماعی در تدوین و تنظیم این طرح ها نقطه عطفی در بررسی مسئله آب است چرا که مفهوم «آب» در ابعاد فنی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی قابل تحلیل است و چشم پوشی از هر بعد آن، منجر به ناقص سازی ساختار و بستر آن می شود. در این نوشتار که با توجه به برگزاری نشست های گفتگو با بهره برداران منابع آب دشتهای بوشهر تدوین گردیده سعی بر این است تا مسئله موجود از منظر ابعاد اجتماعی و در بطن ارتباطات موجود مابین دولت و بهره برداران بخش کشاورزی دیده شود. در ادامه زیست آنلاین، به نحوه ی شکل گیری این جلسات و سپس نتایج حاصل از آن می پرداخته است: 

فرایند برگزاری نشست با کشاورزان استان بوشهردر راستای اجرای طرح اطلاع رسانی و فرهنگسازی از مجموعه طرح های احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی در استان بوشهر، پس از برگزاری جلسات با مدیران و کارشناسان آب منطقه ای استان و مشاور طرح، مقرر شد تا سلسله جلسات نشست با بهره بردارن در قالب جلسات طوفان مغزی و با تاکید بر رویکرد اقدام پژوهی برگزار گردد. هدف از برگزاری  جلسات مذکور، هم گام شدن مدیران و متولیان بخش آب و کشاورزی و بهره بردان بخش کشاورزی به منظور تحقق هر چه بهتر طرح های تعادل بخشی بوده است. خروج جلسات از قالب کارگاه های آموزشی، بسترسازی جهت ایجاد و ادامه  ی گفتگو مابین متولیان دولتی بخش آب و کشاورزان و  قرار گرفتن کشاورزان به عنوان کنشگران فعال در جریان این جلسات نکته ای قابل  تامل است؛ چرا که در بستر این گفتگوها می توان نقاط تعارض و چالشهای موجود در مدیریت منابع آب را به خوبی شناسایی کرد. 


به همین منظور و پس از تعیین ۱۶ دشت در استان بوشهر، فرایند شناسایی و دعوت از مدعوین با استفاده از تکنیک گلوله برفی آغاز گردید. با کمک کارشناسان ومدیران بخش آب و کشاورزی در هر شهرستان، مطلعین کلیدی بخش کشاورزی در هر دشت به مشاور طرح معرفی گردید و  در مرحله ی بعد کشاورزان و ذی نفعان کلیدی شناسایی و برای حضور در جلسات دعوت شدند. در مجموع نزدیک به ۶۰۰ نفر از کشاورزان، نمایندگان تشکلهای کشاورزی و کارشناسان امور آب و جهادکشاورزی و نمایندگانی از فرمانداری  در ۱۵ جلسه ی برگزار شده؛ حضور یافتند. 

نتایج حاصل از برگزاری جلسات گفتگو با کشاورزانپس از برگزاری جلسات و شکل گیری فضای گفتگو ما بین تمام ذی نفعان منابع آب، آراء و نظرات شرکت کنندگان در جلسات حول محور مسئله ی آب دریافت گردید. نکته قابل توجه این است که کشاورزان نسبت به وضعیت منابع آب آگاهی کافی را دارند. آنها نه تنها نسبت به این شرایط آگاه هستند بلکه راه حل برون رفت از بحران را با توجه به شرایط بومی منطقه به خوبی می شناسند. در این میان موانعی وجود دارد که منجر شده تا راه حلهای مناسب جهت مدیریت منابع آب پیش از اجرا متوقف گردد. آنچه که پس از برگزاری جلسات در استان بوشهر دیده شد کمبود سرمایه ی اجتماعی در بدنه مدیریت منابع آب استان است. 

بازآفرینی سرمایه اجتماعی و تحقق مدیریت مشارکتی منابع آب از دیگاه اجتماعی «اعتماد» به عنوان یکی از ابعاد مهم سرمایه اجتماعی در نظر گرفته می شود. مفهومی که با سازه های مهمی چون همبستگی اجتماعی، مشارکت اجتماعی و احساس تعلق پیوند نزدیک دارد. در سایه ی حضور اعتماد اجتماعی، فردگرایی منفی و عدم احساس تعلق اجتماعی کاهش می یابد و مسئولیت اجتماعی و مشارکت برای تحقق شرایط بهتر جامعه از جایگاه مهمی برخوردار خواهند شد. 




ایجاد و تقویت «شبکه اعتماد» ما بین کنشگران مختلفی که در جایگاه های متفاوتی قرار گرفته اند می تواند شبکه ای از روابط سازنده را ایجاد کند. در صورت وجود شبکه اعتماد، سه اتفاق مهم محتمل خواهد بود:
•    تسهیل فرایند ها
•    کاهش هزینه های مختلف ناشی از تبادلات مابین کنشگران مختلف 
•    افزایش تمایل به همکاری
در شرایطی که کنشگران مختلف وجود چنین شبکه ای را حس کنند ارزشها، هنجارها و اهداف مشترکی را برای خود متصور خواهند شد و این مهم برتقویت مشارکتها خواهد افزود. 
با توجه به چند بعدی بودن و وجود کنشگران متعدد در ذیل مفهوم «آب»، حضور و تقویت «شبکه اعتماد» می تواند تسهیل گر طی شدن فرایندهای مثبت در جریان حفظ و تعادل بخشی منابع آب باشد. با این وجود برگزاری ۱۵ نشست در دشت های استان بوشهر که با توجه به تحلیل های موجود در وضعیت بسیار نامناسبی از لحاظ منابع آب زیرزمینی قرار گرفته اند نشان داد اعتماد اجتماعی در شرایط متزلزلی قرار گرفته است. آنچه که منجر می شود تا نگرش بهره برداران منابع آب استان بوشهر به جای اعتماد اجتماعی به سوی بی اعتمادی سوق پیدا کند، ریشه در عواملی چون احساس محرومیت از منابع، نابرابری های اجتماعی و اقتصادی، و عدم تحقق انتظارات از سوی کنشگر مقابل(دولت) دارد. در چنین شرایطی و در حالی که احساس اعتماد جای خود را به بی اعتمادی داده است، «شبکه اعتماد» در حال فروپاشی خواهد بود و تعادل بخشی آبخوان و حفظ منابع آب آن هم با مشارکت همه ی کنشگران بخش آب تحقق نخواهد یافت.

در ادامه به برخی از علل این پدیده اشاره خواهد شد: 
دولت و اعتماد: اگر دولت (متولیان دولتی امور آب) نتواند با شفافیت لازم در میان بهره برداران بخش آب حضور یابد، آمار مربوط به وضعیت منابع آب را بی واسطه در اختیار ذی نفعان قرار دهد و اگر کارکنان دولت به فساد سازمانی دچار باشند، شبکه اعتماد ما بین بهره برداران منابع آب در بخش کشاورزی و متولیان دولتی بخش آب متزلزل خواهد شد. 


عدالت اجتماعی: احساس نابرابری در برخورداری از جایگاه مناسب اجتماعی در فرایند تصمیم گیری و تصمیم سازی در خصوص منابع آب، و نارضایتی از عدم حضور در یک فضای اجتماعی مناسب با قدرت اثرگذاری بالا و همچنین عدم انطباق میزان اثرگذاری در تصمیم گیری ها در میان برنامه ریزان دولتی و پایگاه اجتماعی بهره بردار می تواند بخشی از بهره برداران را دلسرد نماید. ایجاد و یا حضور در تشکلهای کشاورزی با اطمینان از جایگاه مناسب آنها در جریان تصمیم گیری های بخش آب می تواند تا حد زیادی این نوع نارضایتی را کاهش دهد. 


عدالت اقتصادی: فاصله طبقاتی و وجود منابع نابرابر در کسب درآمد میتواند منجر به افزایش نارضایتی و بی اعتمادی گردد. در میان بهره برداران بخش آب تخصیص منابع آب به برخی افراد، دادن پروانه های جدید بدون درنظر گرفتن موازین قانونی، دادن نابرابر تسهیلات به برخی از بهره برداران، به تشدید نابرابری های درآمدی دامن زده است. در صورت تحقق عدالت اقتصادی و اطمینان بهره برداران از وجود عدالت اقتصادی می توان اعتماد اجتماعی را تقویت نمود. 


عدالت قضایی: عدم برابری همگان در برابر قانون و سهل گرفتن مجازاتهای قانونی برای برخی از افراد و تخصیص منابع آب برای برخی نهادها و افراد در شرایطی که سایر بهره برداران از این امکان برخوردار نیستند عدالت قضایی را دچار خلل می کند. در میان بهره برداران دشتهای بوشهر این نوع نارضایتی به وضوح دیده شده است و برای تقویت اعتماد میان همه ی کنشگران بخش آب راهی به جز برطرف کردن شکافهای موجود نخواهد بود. 




بنابرآنچه که ذکر آن شد، افزایش همبستگی ها و مشارکت های اجتماعی که راه برون رفت از شرایط آبی ناپایدار است و به خوبی در طرح های احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی دیده شده است، با نادیده گرفتن اعتماد محقق نمی شود. پیش از اجرای هر طرح و برنامه ای مراجعه به زمینه های اجتماعی و دریافت میزان کیفیت و کمیت شبکه اعتماد می تواند به اثربخشی طرح ها کمک شایانی نماید. در شرایط حاضر کمبود اعتماد از یک سو و تقویت فردگرایی منفی از سوی دیگر راه را برای تحقق مدیریت مشارکتی منابع آب می بندد چرا که دراین شرایط هر کنشگر به بیشترین سود شخصی توجه خواهد کرد. 
توجه به شبکه اعتماد تنها یکی از ابعادی است که در شناخت سیستم مدیریت منابع آب باید به آن توجه داشت. بدیهی است تحلیل جامع این سیستم نیازمند بررسی دقیق تر سایر ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خواهد بود.