زیست آنلاین: در حال حاضر 189 کشور به توافق نامه پاریس ملحق شده اند، 6 کشور عضو کنوانسیون تغییر اقلیم هنوز توافق نامه را تصویب نکرده اند که ایران یکی از انتشاردهندگان اصلی گازهای گلخانه ای است که هنوز مجلس شورای اسلامی الحاق به این توافقنامه را امضا نکرده است. بسیاری از منتقدان این توافق نامه معتقدند که پیوستن به این توافقنامه می تواند یکی از موانع رشد اقتصادی ایران شود. حال سوال اینجاست که آیا اگر به توافقنامه نپیوندیم از آثار آن در امان خواهیم بود؟

بر اساس موافقت‌نامه پاریس، 197 عضو کنوانسیون تغییرات آب و هوایی در سال 2015 متعهد شدند افزایش دمای متوسط جهانی را زیر 2 درجه سانتی‌گراد بالاتر از سطح قبل از صنعتی شدن نگه‌دارند و برای محدود کردن افزایش دما به 1.5 درجه سانتی‌گراد بالاتر از سطح قبل از صنعتی شدن تلاش کنند. بر اساس توافق‌نامه پاریس در رژیم حقوقی جدید آب‌وهوا، هم کشورهای پیشرفته و هم درحال‌توسعه در زمینه‌ی اقدامات کاهشی آب و هوایی مشارکت می نمایند. دستیابی به اهداف تعیین‌شده تغییرات آب و هوایی نیازمند اقدامات گسترده‌ای است.

 در حال حاضر 189 کشور به توافق نامه پاریس ملحق شده اند، 6 کشور عضو کنوانسیون تغییر اقلیم هنوز توافق نامه را تصویب نکرده اند که ایران یکی از انتشاردهندگان اصلی گازهای گلخانه ای است که هنوز مجلس شورای اسلامی الحاق به این توافقنامه را امضا نکرده است. بسیاری از منتقدان پیوستن به این توافق نامه معتقدند که پیوستن به این توافقنامه می تواند یکی از موانع رشد اقتصادی ایران شود. حال سوال اینجاست که آیا اگر به توافقنامه نپیوندیم از آثار آن در امان خواهیم بود؟

اجرای اقدامات مقابله‌ای دارای تأثیرات ناخواسته و منفی نیز است که به دلیل ماهیت پیوسته اقتصاد جهانی تأثیر اقدامات کاهشی تغییرات آب و هوایی یا همان اقدامات مقابله‌ای محدود به مرزهای کشورهایی که آن‌ها را اجرا می‌کنند، نمی‌شود. این تأثیرات می‌تواند اجتماعی، اقتصادی یا محیط زیستی باشد. این اثرات جانبی نامطلوب ناشی از اقدامات کاهشی از ابتدای تصویب کنواسیون تغییر اقلیم مدنظر بوده است و بندهایی در کنواسیون تغییرات آب و هوا و پیمان کیوتو، برای حمایت از کشورهای در حال توسعه برای کاهش این اثرات وضع شده است. توافق نامه پاریس نیز با تاسی از کنواسیون تغییر اقلیم تاکید می‌نماید که در اجرای این موافقت‌نامه طرفین بایستی نگرانی‌های طرف‌هایی كه اقتصادشان بیشتر تحت تأثیر اقدامات مقابله‌ای است -به ویژه کشورهای درحال‌توسعه- را در نظر بگیرند.آنچه که مسلم است افزایش اقدامات مقابله‌ای در راستای دستیابی به اهداف موافقت‌نامه پاریس، با افزایش اثرات بالقوه ناشی از اجرای آن‌ها همراه خواهد بود.

سیاست‌های کاهشی یا پیشگیرانه تغییرات اقلیمی(1) برای کاهش گازهای گلخانه‌ای، ابرازهای سیاستی متنوعی را در سطح جهانی به کار گرفته است. مالیات کربن، یکی از گسترده‌ترین سیاست‌هایی است که مورد بحث است و جدی‌ترین فشار را بر سوخت‌هایی که عامل انتشار گاز کربن هستند، وارد می‌کند. مجوزهای قابل‌انتقال کربن، یکی دیگر از گزینه‌های سیاستی است که شرکت‌ها یا کشورها می‌توانند بسته به سطح انتشار گاز کربن خود، آن‌ها را خریدوفروش کنند. هدایت یارانه‌ها از سوخت‌های فسیلی به انرژی تجدید پذیر، تقویت استانداردهای مصرف بهینه انرژی و افزایش پژوهش و توسعه فناوری‌های انرژی جایگزین از دیگر تمهیدات سیاستی هستند. سیاست‌های کاهشی تغییر اقلیم می‌توانند بر قیمت‌های نسبی، دسترسی به بازار و رقابت تأثیر بگذارند و منجر به تغییر در تقاضا و عرضه کالاها و خدمات و درنهایت تغییر در الگوهای تجاری شوند و به دلیل ارتباطات فزاینده جهانی اقداماتی که در یک  کشور اتفاق می‌افتد یا اعمال می‌شود ممکن است تأثیراتی فراتر از آن کشور داشته باشد همچنین  به دلیل وابستگی اقتصاد و جامعه برخی از اقدامات (مانند تنظیمات کربن مرزی)(2) دارای پتانسیل ایجاد تأثیرات اقتصادی-اجتماعی فرامرزی هستند. اکثر اقدامات مقابله‌ای که توسط کشورها اجرا می‌شود دارای اثرات منفی بالقوه بر کشورهای تولیدکننده و صادرکننده سوخت‌های فسیلی هستند.  گزارش IPCC  تائید می‌نماید که  سیاست‌های کاهشی می‌تواند ارزش سوخت‌های فسیلی و درآمد صادرکنندگان سوخت‌های فسیلی را کاهش دهد . تجزیه‌وتحلیل 119مورد سند مشارکت ملی معین موردنظر (INDC) کشورها  نشان می‌دهد که  بیش از 50 درصد از آن‌ها به  استفاده از بازارهای کربن یا به‌عنوان سیاست‌های پیشنهادی یا آمادگی برای مشارکت در بازارها اشاره‌کرده‌اند. فقط 7.5 درصد از INDC ها به‌طور شفاف اعلام کرده‌اند که به‌هیچ ‌وجه قصد استفاده از بازارهای کربن را ندارد. تکامل قیمت‌گذاری کربن می‌تواند خطر تأثیرات اقتصادی - اجتماعی ناخواسته را تشدید کند و همچنین ممکن است منجر به افزایش تأثیرات فرامرزی شود. سیاست‌های کربن  با  گران‌تر کردن  قیمت انرژی فسیلی برای مصرف‌کنندگان،  بر قیمت آن تأثیر می‌گذارند، زیرا قیمت‌ها شامل عوارض کربن می‌شوند. هم‌زمان، تولیدکنندگان سوخت‌های فسیلی با تقاضای کمتری برای محصولات خود روبرو می‌شوند این موضوع نشان‌دهنده شدت تأثیرات احتمالی بر کشورهای صادرکننده سوخت‌های فسیلی ازجمله کشور ایران است.

اثرات فرامرزی اقدامات مقابله‌ای بر رقابت‌پذیری به‌عنوان یک نگرانی جهانی پذیرفته‌شده است. شناسایی و ارزیابی، میزان و شدت تأثیرات زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی اقدامات مقابله‌ای، برای حل‌‌وفصل آن‌ها ضروری است. پس از شناسایی و تعیین میزان تأثیرات اقتصادی-جتماعی، گام بعدی مدیریت آن‌هاست، که نوعی مدیریت ریسک تلقی می شوند.

با توجه به اینکه مهم‌ترین صنایع اقتصادی کشور عبارت‌اند از: نفت و گاز، پتروشیمی، صنایع آهن و فولاد، صنعت ساختمان و صنعت خودرو است، صنایعی که سهم بیشتری در تجارت خارجی و صادرات دارند و پرانتشار هستند باید مورد توجه ویژه قرار گیرند . مطالعه روند افزایش شدت مصرف انرژی در کشور نشان می‌دهد که ایران جزو کشورهای دارای شدت انرژی بالا و بهره‌وری انرژی پایین محسوب می‌شود. بنابراین اقدامات مقابله‌ای کشورهای دنیا می توانند بازار محصولات پرانتشار ایران را به خطر ‌اندازند.  با توجه به اینکه بیشترین انتشار گازهای گلخانه‌ای کشور در بخش‌های مرتبط با صنایع انرژی است  که اتفاقا  سهم قابل توجهی نیز در صادرات کشور دارد، احتمال آسیب پذیری آن از سیاست های کاهشی تغییر اقلیم کشورهای دیگر بر اساس توافق نامه پاریس بسیار زیاد است.

یکی از منابع بین‌المللی که آسیب‌پذیری اقتصاد کشورهای دنیا در برابر عوامل بیرونی را نشان می‌دهد شاخص پیچیدگی اقتصادی(3) است. هر چه تعداد و تنوع کالاهای صادراتی بیشتر و مقاصد صادراتی متنوع‌تر باشد شاخص عددی بزرگ‌تر می‌شود. رتبه ایران در این شاخص در سال‌های 2000، 2010 و 2018 به ترتیب 110، 94 و 101 بوده است. سبد صادراتی ایران نشان می‌دهد که نفت، فرآورده‌های نفتی و نیز محصولات مرتبط با آن‌ها (مثل محصولات پتروشیمی) بخش مهمی از صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌اند. غیر ‌پیچیده ‌بودنِ اقتصاد ایران می‌تواند پاشنه‌ی آشیل اقتصاد کشور –چه به دلیل تحریم‌ها و چه به دلیل اقدامات مقابله‌ای کشورهای دنیا در برابر تغییر اقلیم- باشد. بعد از نفت خام، فرآورده‌های نفتی و گازی و پتروشیمی، آهن و فولاد، آجیل و خشکبار، سنگ مس، روی، آلومینیوم و سیمان بیشترین حجم صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌اند.

با توجه به اینکه تلاشهای جهانی برای افزایش تعهدات کاهشی کشورها ثابت نیست و در بازه های زمانی مشخصی افزایش خواهند یافت، توجه به تغییر استانداردهای تولید کالاهای صادراتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بایستی قبل از اینکه سیاست های کاهشی تغییر اقلیم  بازارهای صادراتی ما را محدود نمایند، حرکت به سمت اقتصاد کم کربن را جدی تر دنبال کنیم. این مهم در  بند 8 سیاست های کلی محیط زیست ( ابلاغی مقام معظم رهبری نیز تاکید شده است.

........................................................................................................................

                                                                                                                        1 mitigation or preventive measures

2 تنظیمات کربن مرزی اقدامات تجاری هستند که سعی می کنند بین تولید کنندگان داخلی تحت محدودیتهای تغییر اقلیم با  تولید کنندگان خارجی که محدودیت کمتر یا محدودیت تغییر اقلیمی ندارند، از طریق تحمیل هزینه ای به محصولات وارداتی  و کاهش هزینه های محصولات داخلی منتخب برای صادرات توازنی برقرار کنند                                                                                                                  

                                                                                                                                   Economic Complexity3