زیست آنلاین: اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی در این حوزه به حدی است که هم اکنون به عنوان مثال در بعضی مناطق جنوب کرج و ملارد عمق چاهها حتی به 400 متر و تقریبا سنگ کف رسیده است. در استان البرز به تنهایی 8500 حلقه چاه مجاز و 13800 حلقه چاه غیر مجاز وجود داشته که بعضا دارای برداشت غیر مجاز و اضافه از سقف تعیین شده هستند به نحوی که فقط در این استان سالیانه 50 میلیون متر مکعب به کسری مخازن زیرزمینی افزوده میگردد. در سایر مناطق دیگر این حوزه نیز وضع بدین گونه و حتی وخیم تر است.

طی چند روز گذشته و بعد از انتشار مقاله مجله معتبر نیچر، مجددا صاحب نظران و دلسوزان این مرز و بوم در فضای مجازی و روزنامه های معتبر لزوم توجه به مشکلاتی که از جهت کاهش منابع آب زیرزمینی درسطح کشور عنقریب تبدیل به یک فاجعه خواهد شد را به مدیران و مسئولان مرتبط با موضوع مانند وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی گوشزد نمودند ولی نه اینبار و نه دفعات گذشته نیز عکس العملی از طرف این دو وزارتخانه مرتبط با تامین و توزیع آب مشاهده نشد و بر اساس عرف رایج در کشور که تا زمانیکه یک پدیده مخرب به مرحله ظهور نرسد هیچ مقام مسئول اجرایی هیچ واکنشی نشان نمی دهد بنابراین ظاهرا داستان تهی شدن سفره های آب زیرزمینی و بدنبال آن فرونشست در دشت ها نیز زمانی مورد توجه قرار خواهد گرفت که تخریب یک سازه مهم و یا قطعی آب در منطقه ای حساس رخ دهد و درآن زمان طبق روال معمول به فکر چاره کار و رفع معضل خواهند بود. در این ارتباط  اگر طبق امار و اطلاعات موجود بین 85 تا 90 درصد مصرف آب را در جهت تامین، انتقال و توزیع آب کشاورزی محاسبه نماییم بدون شک در چنین شرایطی برای چگونگی کاهش منابع آب زیر زمینی همه اذهان به سمت بخش کشاورزی متمایل خواهد شد لذا لازم است موضوع از این منظر موشکافی گردد.

طبق مقاله منتشر شده در مجله معتبر نیچر، سه تن از محققین ایرانی دانشگاه کالیفرنیا با استفاده از گزارشات ماهانه حوزه های آب زیرزمینی ایران میزان تخلیه آبهای زیرزمینی را بین سالهای 2002 تا 2015 پایش نموده و اثرات پدیده های طبیعی و انسان ساخت را بر کاهش آب زیرزمینی بررسی کرده اند. بر اساس نتایج این تحقیق ،کل آب زیر زمینی تخلیه شده در این دوره 13 ساله حدود 74 میلیارد متر مکعب بوده و تاثیر این تخلیه بر ذخایر آبهای سرزمینی تحت عنوان اضافه برداشت مفرط در حدود 77 درصد از کل مساحت ایران براورد شده است که حاصل این برداشت های بیرویه افزایش تصاعدی شوری خاک در کل کشور و افزایش فراوانی و وسعت فرونشست در مناطق وسیعی از خاک ایران شده است . گرچه خشکسالی به عنوان نقطه شروع و تشدید کننده تخلیه آبهای زیرزمینی در پهنه کشور به حساب می آید ولی عامل اصلی در حوزه های آبهای زیرزمینی اضافه برداشت مفرط توسط عامل انسانی است. نویسندگان این مقاله در پایان هشدار می دهند که تداوم مدیریت ناپایدار آب زیرزمینی در ایران بالقوه می تواند تاثیرات غیرقابل برگشتی بر زمین و محیط زیست بگذارد و علاوه بر آن امنیت آب ، غذا ، وضعیت اجتماعی و شرایط اقتصادی را به خطر انداخته و نهایتا شواهد امر حاکی از بروز فاجعه در موارد مذکور است .

در این مقاله 30 حوزه آبریز و 478 زیر حوزه در کل کشور بررسی شده و به این نتیجه رسیده اند که تغییرات حجم و ذخیره منابع آب زیرزمینی بین منفی 20 درصد در حوزه قره سو گرگان تا منفی 2600 درصد در حوضه دریاچه نمک قم متغیر بوده است . بنابراین در حوزه دریاچه نمک قم و در بازه زمانی مذکور حدود 20 میلیارد متر مکعب کسری منابع آب زیرزمینی رخ داده و موضوع از آن جهت قابل اهمیت است که در این حوزه بیش از 28 درصد جمعیت کشور ، پاییتخت و 3 کلانشهر را در خود جای داده است.

ایران جزو کشورهای دارای بیشترین تنوع تالاب ها در جهان بوده و تاکنون 140 تالاب به مساحت 3 میلیون هکتار توسط سازمان حفاظت محیط زیست شناسایی شده است . دریاچه نمک قم به عنوان بزرگترین دریاچه فصلی و فراشور ایران با مساحت  180 هزار هکتار از جمله تالاب های مهم ایران بوده که با  ساختار پوسته نمکی و حاشیه باتلاقی باعث شده در پیرامون خود بیش از 5 تالاب کوچکتر و مناطق حفاظت شده گوناگونی را از جهت تنوع گونه های جانوری و گیاهی و در نتیجه یک اکوسیستم مناطق خشک و کویری ایحاد کند. حفظ این تالاب در درجه اول با پایداری رودخانه های منتهی به تالاب و در درجه دوم جبران کسری منابع آب زیرزمینی پیرامون دریاچه و حوزه آبریز امکان پذیر خواهد بود.

حق ابه زیست محیطی دریاچه نمک قم که 154 میلیون متر مکعب تعیین شده سالیان متمادی است که از رودخانه های منتهی به دریاچه رها سازی نشده و وجود سدهای 15 خرداد قم بر روی رودخانه قمرود ، الغدیر ساوه بر روی رودخانه قره چای ، ماملو ورامین بر روی رودخانه جاجرود ، امیرکبیر کرج بر روی رودخانه کرج و نهب قزوین بر روی رودخانه شور متاسفانه جریان آبهای ورودی به دریاچه نمک را قطع نموده و بالطبع نفوذ و تقویت منابع آب زیر زمینی از طریق بستر آبرفتی رودخانه های منتهی به دریاچه نمک نیز در چند دهه اخیر انجام نشده است. به عنوان مثال فقط در منطقه شمالی و شمال غربی حوزه دریاچه نمک قم که یک منطقه عمدتا شهری محسوب شده و شامل استانهای تهران ، البرز و قزوین میشود از 5/7 میلیارد متر مکعب آب مصرف شده ، بیش از 2/5 میلیارد مترمکعب آن فقط در بخش کشاورزی مصرف می شود. این منطقه شامل دشت های ورامین ، شهریار ، ساوجبلاغ و قزوین بوده که به علت اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی نه تنها سفره ها تخلیه گردیده است بلکه فرونشست در این دشت ها خصوصا در دشت شهریار و ورامین به 20 تا 30 سانتی متر در سال می رسد. بنابراین با ادامه این روند و بر طبق پیش بینی های به عمل آمده بتدریج باید شاهد نشست و تخریب پلها ، جاده ها و خطوط راه آهن در این مناطق باشیم .

اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی در این حوزه به حدی است که هم اکنون به عنوان مثال در بعضی مناطق جنوب کرج و ملارد عمق چاهها حتی به 400 متر و تقریبا سنگ کف رسیده است. در استان البرز به تنهایی 8500 حلقه چاه مجاز  و 13800 حلقه چاه غیر مجاز وجود داشته که بعضا دارای برداشت غیر مجاز و اضافه از سقف تعیین شده هستند به نحوی که فقط در این استان سالیانه 50 میلیون متر مکعب به کسری مخازن زیرزمینی افزوده میگردد. در سایر مناطق دیگر این حوزه نیز وضع بدین گونه و حتی وخیم تر است.

اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی و قطع جریان آب در رودخانه های موجود در این حوزه سه عامل تخریبی خشک شدن تالاب دریاچه نمک قم ، فرونشست در جنوب شهرهای تهران و کرج و ایجاد غبار نمکی از سطح دریاچه نمک به سمت شهرهای قم و تهران را بدنبال خواهد داشت لذا تنها راه حل موجود کنترل مصرف عمدتا در بخش کشاورزی است به نحوی که بتوان در یک بازه 20 ساله تا سال 1420 کسری منابع آب زیر زمینی را به نحو چشمگیری جبران نمود و از بروز فرونشست جلوگیری کرد. بدین ترتیب بایستی مصرف آب کشاورزی در حوزه آبریز دریاچه نمک قم تا 20 درصد و رقمی در حد یک میلیارد متر مکعب صرفه جویی در سال کاهش یابد به نحوی که در دشت ورامین و دشت های این حوزه از روشهای آبیاری ثقلی شدیدا خودداری گشته و انتقال کشت صیفی و سبزی به طور کامل در داخل گلخانه ها انجام شود . مسلما چنانچه به روش های مرسوم سالیان گذشته اصرار ورزیده شود باید عنقریب شاهد فرونشست گسترده و غبارهای نمکی و در نهایت فاجعه خشکسالی انسان ساخت باشیم . لذا پیشنهاد می شود وضعیت این حوزه آبریز استراتژیک که قسمتی از استانهای تهران ، البرز ، قزوین ، قم ، سمنان ، اصفهان و مرکزی را در بر می گیرد تحت بررسی مقامات ارشد نظام جمهوری اسلامی قرار گرفته و اقدام عاجلی برای رفع مشکلات آینده با اتخاذ تصمیمات سختگیرانه مصرف آب در تمام بخش ها ترسیم نمایند .