خشکی و کم آبی در بسیاري از نقاط کشور ما یک واقعیت اکولوژیک محسوب می شود. نیاکان ما از شرایط محیطی و امکانات موجود خود به بهترین وجه استفاده می کردند.آنان با درایت تحسین برانگیزي، از این محیط خشک طبیعی به طرز مناسبی بهره می گرفتند و باغ هاي سرسبز و رویایی به وجود می آوردند و با تخصیص منابع آبی، سطوح وسیعی را به زیر کشت می بردند. آنان همچنین آب شرب بسیاري از نقاط را به طور مطلوبی تامین می کردند. یکی از نشانه هاي این درایت، ابداع قنات است.

به گزارش زیست آنلاین، همه چیز دال بر آن است که نخستین قنات ها در محدوده فرهنگی ایران پایدار شدند. اسناد قدیمی بسیاري وجود دارند که وجود قنات ها را در ۷۲۲ سال قبل از میلاد،در محدوده ي نفوذ ایرانیان نشان می دهند.شواهد تاریخی بسیاري نیز در خصوص تسري فن قنات کنی و قنات داري،از ایران به سایر نقاط جهان وجود دارد مسئله کمبود آب به طور کلی و کاهش تدریجی آن در اثر مصرف جوامع سبب شده است آب نقش اساسی خود را در شکل دهی به روابط اجتماعی-سیاسی ملت ها و جوامع بشري به ویژه در مناطق خشک تر جهان ایفا کند است.روش گردآوري اطلاعات در این تحقیق،روش کتابخانه اي و میدانی است.یکی از نتایج مهم این تحقیق تاثیر وجود قنوات در تامین آب آشامیدنی و کشاورزي در نواحی خشک ونیمه خشک کشور است.

چرا احداث قنات مهم است؟امروزه آب به عنوان یک موضوع ژئوپلیتیکی تجلی پیدا کرده است و بر روابط دولت ها تاثیر می گذارد. اگر چه آب هاي مشترك نظیر رودخانه،دریاها و دریاچه ها منشا همکاري هاي مشترك و انعقاد پیمان هاي متعدد می گردد، ولی به دلیل تبدیل شدن آن به یک منبع کمیاب،رقابت و درگیري را بین ملت ها تشدید می کند. وقتی نزولات جوي بر روي زمین می بارند قسمتی از آب بارش یافته تبخیر شده و به جو زمین بر میگردد، قسمتی از آب ها در سطح زمین جریان می یابند و بالاخره بخشی از آن نیز در زمین فرو می رود. آب هاي فرو رفته در زمین تحت شرایط مساعد سفره هاي زیرزمینی آب را ایجاد می کنند. ساکنین نواحی خشک کره ي زمین از دیرباز سعی کرده اند که آب هاي زیرزمین را دوباره به سطح زمین بازآورند و از آن ها براي استفاده انسان و حیوان و آبیاري زمین هاي زراعی استفاده کنند. قسمت بسیار مهمی از فلات ایران در نواحی خشک و نمیه خشک قرار دارد و نزولات جوي در این منطقه پاسخگوي نیازهاي کشاورزي نیست. به همین دلیل جسنجو و کوشش براي بازیابی آب هاي زیرزمینی سابقه ي طولانی در تاریخ کشاورزي و تمدن ایران دارد.مهم ترین و پر ثمرترین چاره اي که براي استفاده از آب هاي زیرزمینی اندیشیده اند حفر قنات است.



وقتی نزولات جوي بر روي زمین می بارد قسمتی از آب بارش یافته تبخیر شده و به جو زمین برمی گردد قسمتی از آب ها در سطح زمین جریان می یابند و بالاخره بخشی از آن نیز در زمین فرومی رود.آب هاي فرو رفته در زمین تحت شرایط مساعد سفره هاي زیرزمینی آب را ایجاد می کنند.ساکنین نواحی خشک کره ي زمین از دیرباز سعی کرده اند که آب هاي زیرزمینی را دوباره به سطح زمین بازآورند و از آن ها براي استفاده انسان و حیوان و آبیاري زمین هاي زراعی استفاده کنند.قنوات معمولا در نواحی خشک و نیمه خشک وجود دارند چراکه نزولات جوي در این مناطق پاسخگوي نیازهاي کشاورزي نیست به همین دلیل جستجو و کوشش براي بازیابی آب هاي زیرزمینی سابقه ي طولانی در تاریخ کشاورزي و تمدن ایران دارد. مهمترین و پر ثمرترین چاره اي که براي استفاده از آب هاي زیرزمینی اندیشیده شده حفر قنات است.

بیشتر بخوانید: قنات هنوز زنده استدر کجا می توان قنات حفر کرد؟به عنوان یک اصل کلی قنات را در منطقه اي می توان حفر کرد که علاوه بر مساعد بودن ساختمان زمین شناسی محل،سطح زمین در یک جهت معین داراي شیب ملایم باشد در زیر زمین کانالهایی حفر می کنند که شیب آن ها معمولا یک در هزار بوده و عموما موازي با جهت شیب در سطح زمین می باشند. تونل ها در اعماق متناسب با سطح آب سفره هاي حفر شده و آب هاي ذخیره شده در اعماق زمین را مجددا به سطح زمین هدایت می کنند. کندن تونل ها کاري است بسیار دشوار،و هدایت صحیح جهت و تراز و شیب آن ها در عمق زمین مستلزم داشتن مهارت هاي فنی و پیچیده است.

طبیعی است که کندن تونل هاي باریک در زیرزمین و هدایت شیب و جهت آن ها به مراتب دشوارتر از حفر تونل هاي بزرگ راه سازي است و ایرانیان در این زمینه صاحب فن و مهارت هاي ارزشمند بوده اند.فلات ایران از دیرباز محل زندگی جمعیتی بوده که به طور مداوم براي استفاده از آخرین امکانات محیط جهت گسترش کشاورزي و تامین غذا کوشیده اند به همین دلیل در هر نقطه اي که حفر قنات امکان پذیر بوده بدین کار پرمشقت پرداخته اند.نتیجه ي نهایی آن بوده که تعداد قنوات و ظرفیت آبدهی آن ها به سطحی متعادل با میزان آب هاي فرو رفته در زمین می رسیده و حتی مقررات و قوانینی در جهت محدود کردن تعداد قنوات و ایجاد حریم براي آن ها وضع شده است.

ثمره ي هزاران سال کوشش و تجربه در هر بهره برداري ار آب هاي زیرزمینی به ایجاد سیستمی بسیار پایدار و متعادل با مقتضیات طبیعی فلات ایران منتهی شده و بر مبناي ظرفیت قنات ها در هر منطقه وسعت شهرها و روستاها تعیین گردیده است.در بیست سی سال اخیر سر و کله موتورها پیدا شده که به جاي حفر دهها کیلومتر تونل زیرزمینی و تحمل زحمت و هزینه ي فراوان اجازه می دهد با حفر تنها یک چاه آب هاي زیرزمینی را به سطح زمین بازگردانند.سهولت و ارزانی نصب موتور پمپ ها و مخصوصا بازده بسیار زیاد آن ها در سال هاي نخستین بهره برداري به آن ها امکان می دهد که سر راه قنات قد علم کنند و به مبارزه با آن برخیزند و بالطبع قنوات را منهدم سازند.

بیشتر بخوانید: نجات آب های زیرزمینی نیازمند اصلاحات اساسی است چرا قنات از چاه عمیق بهتر است؟کسانی که معتقد به جایگزین کردن قنات به وسیله ي چاه هاي عمیق می باشند بیشتر بر این استدلال تکیه می کنند که آب قنوات در تمام فصول سال و بدون کنترل انسان جاري می شود و بالنتیحه مقدار زیادي از آب هاي زیرزمینی در فصل سرد سال نیز از سفره ها خارج شد و هدر می روند.استناد بر این نکته ناشی از عدم آشنایی به فرهنگ و سنت هاي بسیار اصیل و عمیق کشاورزي در ایران است.

اولا-در مناطق خشک و نیمه خشک ایران زراعت فصل رکود ندارد و آب قنوات در تمام سال مورد استفاده است.

ثانیا-در مناطق سردسیر زارعین ایرانی با تکیه بر قرن ها تجربه برنامه زراعی و تناوب کشت ها را طوري انتخاب می کنند که از تمام ظرفیت قنوات و در تمام طول سال استفاده می شود. طبیعی است که نباتات کاشته شده در فصل گرم سال بیشتر از هر وقت دیگر به آب نیاز دارند زارعین ایران با دقت تحسین انگیز تاریخ برداشت محصولات مختلف کشاورزي را در تنظیم برنامه هاي کشت خود مورد توجه قرار می دهند و هر وقت که شرایط محیط اجازه دهد مساحت زمین هاي زیر کشت را بالاتر از ظرفیت منبع آب شیرین که اغلب قنات است انتخاب می نمایند.



آب یکی از عناصر اصلی محیط زیست است. قنات به عنوان یک منبع آبی نقشی کارساز در بعد زیست محیطی توسعه پایدار مناطق خشک ونیمه خشک بازي می کند.در توسعه ي پایدار این نواحی توجه به ساختارهاي بومی گریز ناپذیر است.بر این پایه قنات فنی سازگار با ساختار بومی این نواحی است.پدیده اي که کم و کیفیت زندگی در بسیاري از مناطق گرم و خشک ایران به آن وابسته بوده و عنصري راهگشا در توسعه به شمار می آید.قنات از راه پیوند دادن انسان با طبیعت به گونه ي معقول و منطقی زمینه ساز توسعه ي اکولوژیک و پایدار می شود.این پدیده ي تکنولوژیک قنوات با حفظ شرایط طبیعی ». عنصري مهم در تنظیم درست جریان تخلیه ي آب هاي زیرزمینی به شمار می آید هیدرولوژیک آبخوان ها در مواقع پر آبی و یا در مناطق زره دار به عنوان سرریز عمل می کنند و در مواقع کم آبی با کاهش تخلیه ي آب با حفظ ذخایر آب زیرزمینی خود را با شرایط آبخوان سا زگار می سازند. در حالی که چاه ها با برداشت بی رویه و ایجاد مخروط افت و مکش هایی که در این شرایط در هیدرودینامیک آبخوان را تغییر می دهند.بدین صورت رژیم طبیعی آبخوان پس از مدتی تغییر می کند و امکان بازگشت به شرایط اولیه را نیز سلب می کنند.حریم حفاظتی قنوات یکی از عوامل تثبیت سازگاري با آبخوان و کنترل شرایط طبیعی آن است.

از دید هانري گوبلر « قنات،شیوه اي است که تا اواخر قرن نوزدهم در عین شکوفایی بوده و در دهه ي ۱۹۳۰ به حداکثر توسعه ي خود رسیده است.»

گارت پورتر، امنیت محیط زیست را جزء جدا ناپذیر امنیت ملی می داند که در دولت کلینتون نیز مورد توجه جدي قرار گرفته است.این نوع امنیت مسائل آب شیرین،خاك،جنگل،شیلات و گونه هاي زیستی و حفاظت از لایه ي ازن را مورد توجه قرار می دهد.چرا که افزایش رقابت براي دستیابی به منابع تجدید شونده هم ا کنون ریسک بزرگی براي ثبات منطقه اي در جهان است و تخرب زیست محیطی در نهایت رشد اقتصادي را متوقف خواهد کرد.بنابراین باید از نظر راهبردي سیاست هاي بلند مدت بر روي ظهور خطرات زیست محیطی تمرکز کند.

سیمون دالبی معتقد است که پتانسیل و ظرفیت تحول جمعیتی و زیست محیطی است که بر بروز بی ثباتی حرکت هاي جمعیتی و امکان برخوردهاي نظامی تاثیر می گذارد و منشا بسیاري از پناهندگی ها و مهاجرت ها تخریب محیط زیست می باشد.همچنین بحران هاي زیست محیطی منجر به شکل گیري نهادهایی نظیر صلح سبز شده است که فشارهاي سیاسی را براي اتخاذ تصمیمات زیست محیطی سبب شده است.آب قنات عامل اصلی حیات روستایی در ایران است.همچنین شکل گیري سکونتگاه هاي روستایی در کشور و فاصله ي آنها از یکدیگر کاملا به میزان آب به دست آمده از داخل زمین بستگی دارد؛هر اندازه منابع آبی در منطقه فراوان باشد،فاصله ي روستاها وآبادي ها از یکدیگر بیشتر است.اولین جنبه مشارکت در قنات را می توان مشارکت خودجوش روستاییان براي حفر قنات دانست.پس از آن نگهداري قنات،لایروبی نهرها و فعالیت هایی از این دست در شبکه ي روابط اجتماعی شکل گرفته در روستاها براي حفظ قنات انجام می شود و خود یک فضاي مشارکتی خاص را می طلبد که امروزه برنامه ریزان توسعه ي روستایی براي تحقق برنامه هاي خود به دنبال آن است.

بیشتر بخوانید: راهکارهای نجات کشور از بحران کم آبیبحث و نتیجه گیريخلق پدیده طبیعی قنات یکی از ناب ترین و موثرترین راهکارهایی بوده است که علاوه بر تامین آب آشامیدنی و کشاورزي،به شکل گیري و بقاي چارچوب یک تمدن در مقیاس هاي مختلف به طور مستقیم و غیر مستقیم کمک قابل توجهی کرده است.

با پایداري این سازمان طبیعی،پایداري ساختار جوامع حفظ شده و ناپایداري آن تزلزل بنیان جوامع را در مقیاس کلان جهان به دنبال خواهد داشت.در نتیجه همساز شدن مجدد با طبیعت در عصر حاضر نیازمند شناخت صحیح مفهوم سازمان هاي طبیعی و جاي دادن پدیده قنات در قالب اي سازمان ها است.باز زنده سازي و به روز رسانی سازمانی هوشمند همچون قنات در راستاي دستیابی به یک سیستم آبیاري انعطاف پذیر و متناسب با فرهنگ و بوم می تواند به احیاي مجدد جوامع شهري-روستایی قدیمی کمک شایانی کند.

به همگان در خصوص اهمیت و ارزش قنات ها از طریق رسانه هاي گروهی آگاهی هاي لازم داده شود.به امر پژوهش در زمینه ي قنات بها داده شود و در دانشگاه هاي بخش هاي نیمه خشک و خشک کشور رشته ي قنات شناسی دایر شود.شناخت کافی نسبت به مقوله ي قنات و نگاه ابزاري به این پدیده نداشتن.شناخت کافی قنات در نحوه ي ارتباط سازگار و انعطاف پذیر آن با محیط.مدیریت قوي و برقراري حقوق و مقررات آبدهی در حفظ و تعمیر و نگهداري منظم سازمان قنات داشته باشیم.ویژگی هاي قنات ها و ارزش اقتصادي و اجتماعی آن به همگان شناسانده شود.یک مرکز تحقیقاتی با هدف دست یافتن به تکنولوژي جدید مناسب و اقتصادي براي حفر و تعمیر قنوات کشور با اعتبارات وزارت نیرو یا در یکی از دانشگاههاي کشور تشکیل گردد.ایجاد تاسیسات نوین آبیاري در جهت تضمین آب کافی براي زراعت فعلی و تامین آب کافی براي بالا بردن سطح زیر کشت.توسعه کشت گلخانه اي با روش پیشرفته به منظور بالا بردن درآمد کشاورزان براي جلوگیري از مهاجرت و نیز صرفه جویی در مصرف آب.کاهش سطح کشت و در عوض افزایش تولید در واحد سطح مورد توجه قرار گیرد.کشت محصولاتی با نیاز آبی اندك به دلیل اقلیم خشک شهرستان گناباد. مانند: زعفرانجلوگیري از کوچک شدن جوامع کشاورزي.صنعتی شدن کشاورزي.یکی از نتایج مهم این تحقیق وجود تفاوت معنا دار بین میزان سرمایه ي اجتماعی افرادي است که در شبکه ي اجتماعی قنات عضویت دارند و افرادي که در این شبکه روابط حضور ندارند.اما مطالعات در روستاي داراي قنات به خوبی نشان می دهد که جوانان روستایی چندان علاقه اي به حفظ و نگهداري قنات ها نشان نمی دهند؛به گونه اي که گاهی ترس این مسئله وجود دارد که روستاییان خصوصا نسل جوان تر نتوانند نقش و اهمیت این منبع مشاع را در نگهداري و حفظ روستا درك کنند؛بنابراین،تلفیق این حوزه با جذابیت هاي فناوري هاي جدید براي جوانان می تواند به عنوان عاملی براي نگهداري و استفاده ي مستمر و مفید از این منبع به شمار رود.

این کار می تواند با راه اندازي پروژه اي در زمینه ي قنات با استفاده از شبکه ي الکترونیکی و با کمک جوانان مسلط به توانایی هاي فناوري اطلاعات و ارتباطات انجام شود؛به صورتی که بتوان با استفاده از این روش بانک اطلاعاتی از اطلاعات مربوط به ساماندهی،حفظ و نگهداري قنات ایجاد کرد.همچنین این بانک اطلاعاتی موجب نزدیکی افراد روستاهاي مختلف داراي قنات به یکدیگر و خود می تواند به عنوان منبعی از سرمایه ي اجنماعی مجازي بشمار رود.یکی دیگر از اقداماتی که می تواند به احیاي قنات در روستاهاي ایران کمک کند،از بین بردن تصورات منفی نسبت به نقش ارزش ها و سنت در روستاهاست.این کار به خصوص می تواند از طریق برنامه ریزان آموزش عالی کشور انجام شود،چرا که دانشگاه ها بهترین مکان براي از بین بردن کلیشه هاي منفی نسبت به امور سنتی است.

نویسندگان: سمیه معتمدي شهري (دانشجوي کارشناسی ارشد مدیریت توسعه پایدار روستایی، دانشگاه پیام نور خراسان)، دکتر حسین رحیمی(دانشیار دانشگاه پیام نور مشهد)، دکتر علی اصغر کدیور(دانشیار دانشگاه پیام نور فریمان)