گذرگاه فرهنگ راهی ایمن برای اقتصاد سبز در ایران

این روزها‌ برخی از صاحب‌نظران در رسانه‌های رسمی و غیررسمی از ضرورت تغییر ریل اقتصاد کشور به سمت اقتصاد سبز صحبت می‌کنند. در مقابل برخی طرح بحث اقتصاد سبز و توجه به پایداری محیط‌زیست را توطئه غرب و کشورهای توسعه یافته برای کند و متوقف کردن مسیر رشد و توسعه کشور می‌دانند. اما، آنچه حائز اهمیت است، اگر افراد حاضر در طیف مدافعان اقتصاد سبز، بر دلایل توجه به اقتصاد سبز همچون کاهش مصرف انرژی، آب و انتشار گاز دی اکسید کربن توافق دارند، هر کدام در استفاده از این مفهوم مرادی را دنبال می‌کنند که گاه متناقض و متضاد همدیگرند. گروهی به دنبال سبز کردن فعالیت‌های اقتصادی دودزا و پرمصرف هستند و توفیقی هرچند کم در این راه را موفقیت در اجرای اقتصاد سبز می پندارند. گروهی بر تغییر تمرکز فعالیت‌های اقتصادی کشور از صنایع و فعالیت‌های پر مصرف به سمت فعالیت‌هایی که مزیت نسبی کشور در اقتصاد جهانی است، تاکید دارند. در این نوشتار تلاش می شود ابتدا تاریخچه ای از طرح مبحث اقتصاد سبز ارائه شده و در ادامه به الزامات و مولفه‌های توجه به این مفهوم در ایران پرداخته شود.
تاریخچه‌ای بر اقتصاد سبز
سکه مفهوم اقتصاد سبز اولین بار توسط گروهی از اقتصاددان محیط‌زیستی در سال ۱۹۸۹ در گزارشی که تحت عنوان "نقشه‌راهی برای اقتصاد سبز" تهیه کرده بودند، ضرب شد که البته به غیر از عنوان گزارش، محتوای گزارش بر محور توسعه پایدار بود. اما در گزارش‌های بعدی، مسئله سبز کردن اقتصادهای جهان در شرایط تغییراقلیم، تخریب لایه اوزن، جنگل‌زدایی و تخریب منابع طبیعی، محور قرار گرفت. اما در سال ۲۰۰۸ این مفهوم در واکنش به بحرانهای جهانی در سطح سیاستی دوباره بر سر میز سیاستمداران و اقتصاددانان قرار گرفت. برنامه محیط زیست سازمان ملل، در پاسخ به بحران مالی و نگرانی هایی ناشی از رکود جهانی ،ایده «بسته محرک سبز» را داد و حوزه های خاصی برای سرمایه گذاری‌های بزرگ‌ عمومی که بتوانند اقتصاد سبز را شروع کنند مشخص کرد. در پی آن دولت‌های مختلف ترغیب شدند که ایده رشد و اقتصاد سبز را برای کشور خود دنبال کنند.
زنگ هوشیار باش زمانی به صدا در می‌آید که یادآوری شود این مفهوم از کشورهای شمال تولید شده و این کشورها از مرحله اقتصاد تولید بنیان گذر کرده و در مرحله اقتصاد دانش و خلاق قرار دارند. در تقسیم کار جهانی برای تولید و اقتصاد، صنایع پرمصرف و دودزا و آلوده کننده به کشورهای جنوب داده‌ شده و سهم کشورهای شمال با ثروت انباشته شده قبلی و دانش کسب کرده، حوزه فناوری اطلاعات و تولید دانش است.
آب و اقتصاد سبز
آب و مدیریت آن، نه تنها یک اولویت محلی و ملی، بلکه در حال تبدیل شدن به یک اولویت جهانی است. بیانیه ریو+۲۰ سازمان ملل متحد بر نیاز به استقرار اقتصاد سبز به عنوان وسیله‌ای برای تحقق توسعه پایدار، و همزمان، حفاظت و بهبود منابع طبیعی جهان، تاکید دارد. آب به شکل فزاینده‌ای، محور اصلی اقتصاد سبز قلمداد می‌شود. آب در همه جنبه‌های توسعه- امنیت غذایی، سلامت، و کاهش فقر- و در تداوم رشد اقتصادی در کشاورزی، صنعت و تولید انرژی نقش کلیدی دارد.
بیانیه استکهلم (۲۰۱۱)، آب را «جریان خون اقتصاد سبز» توصیف می‌کند. با این‌ همه، منابع آب در بسیاری از بخش‌های جهان محدود بوده و فشار بر منابع آب به سبب افزایش تقاضای آب برای مردم، غذا، صنعت و محیط‌زیست بیشتر می‌شود. اگر استفاده از آب با نرخ کنونی ادامه یابد، برآورد می‌شود که تا سال ۲۰۳۰ تقاضای آب تا ۴۰ درصد از عرضه آب پیشی می‌گیرد، در نتیجه امنیت آب و امنیت غذا در معرض ریسک قرار می‌گیرد؛ توسعه اقتصادی پایدار با محدودیت روبرو می‌شود و «زیرساختهای سبز» را که همه چیز به آن وابستگی دارند، تضعیف می‌کند.
اکنون جنبشی برای برجسته کردن آب و نقش آن در اقتصاد سبز به عنوان مسئله اولویت‌دار در حال شکل‌گیری است. در نوامبر ۲۰۱۱، رهبران و کارشناسان آب جهان در شهر بن آلمان، گردهم آمدند تا آماده اجلاس ریو+۲۰ شوند و آب را به عنوان رشته پیونددهندۀ غذا، انرژی و تغییر اقلیم بررسی کردند. در کنفرانس بن، این موضوع برجسته شد که رشد و توسعه پایدار، غیر از ریشه‌کن کردن فقر، می‌تواند با مدیریت بهتر اکوسیستم‌های جهان و استفاده آگاهانه‌تر و بهینه منابع آب، خاک و دیگر منابع طبیعی قابل دستیابی باشد.
باور بر این است که آب تنها بخشی از اقتصاد نیست، بلکه در همه بخشهای اقتصاد تنیده شده است و بدون آن اقتصاد نمی‌تواند عمل کند. از این رو، آب محور مرکزی این تفکر نوین و راه‌حلهای اثربخش برای استقرار اقتصاد سبز به شمار خواهد آمد.
امنیت آبی و رشد سبز به طور جدایی‌ناپذیری با هم پیوند دارند. نخست آب، برخلاف دیگر منابع طبیعی، بر همه جنبه‌های جامعه و محیطزیست تاثیر میگذارد و نقش حیاتی در تامین رفاه جوامع ایفا می کند. آب با همه ابعاد مدیریت منابع طبیعی، انرژی و دیگر فعالیتهای تولید و اکوسیستمها که همه چیز به آنها بستگی دارد، پیوند تنگاتنگی دارد.
دوم اینکه مدیریت موثر آب به میزان اجرای رویکرد یکپارچه بستگی دارد. همیاری جهانی آب به همراه نهادهای معتبر دیگر، کشورها را برای پیاده‌سازی مدیریت یکپارچه منابع آب حمایت می‌کنند. رویکرد مدیریت یکپارچه به عنوان یک رکن اساسی رشد سبز به صورت فزایندهای مورد توجه قرار است. رویکرد بخشی، رشد سبز به همراه نخواهد داشت. مدیریت موثر آب، فرصت‌ها و راهکارهای "بدون پشیمانی" در حمایت از رشد سبز و بالابردن تاب‌آوری جامعه نسبت به تغییر اقلیم فراهم می‌کند. در بسیاری از کشورها استفاده بی‌رویه از آب با نوآوری پایین و سرمایه‌گذاری کم در بخش آب همراه است.
در کشورهای در حال توسعه، به خصوص کشورهای خشک مثل ایران، به دلیل تنش آبی، اقتصاد سبز رویکردی است که از طریق آن می‌توان در کنار تحقق رشد اقتصادی، برداشت آب و پیامدهای مخرب آن را کنترل و از محیط‌زیست و منابع آب بهره‌برداری پایدار کرد.
ایران و اقتصاد سبز
حال این سوال مطرح می‌شود که در درون این تقسیم جهانی چه نوع نگاه به اقتصاد سبز برای کشور ایران نگاهی مناسب است؟ آیا آب باید به دنبال پیاده کردن راه کارهای سبز کردن اقتصاد توصیه‌شده باشیم یا نیاز به تحولی بنیادی در مفهوم اقتصاد سبز داریم؟ با بررسی تجربه کشورهای دارای اقتصاد نوظهور مانند هند و کره‌جنوبی و چین، می‌توان نتیجه گرفت که تجربه کشوری چون هند در تحقق توسعه اقتصادی که با روندی آرام ولی بر پایه فرهنگ صورت گرفته است، قابل اتکاتر از تجربه کشورهای که تنها بر رشد اقتصادی صرف تکیه دارند. برای تحقق این مسیر از توسعه در کشور نیاز داریم که مفهومی نو با تکیه بر ارزشها، میراث، ظرفیت‌ها و سرمایه‌های فرهنگی، جغرافیایی و اجتماعی و توجه به مسیر تاریخی طی شده خود تعریف و تبیین کنیم. در این تعریف باید به سوالاتی چون مزیت نسبی تاریخی و فرهنگی ایران زمین برای داشتن اقتصادی پویا در این خطه از کره خاکی چیست؟ آیا تنها سبز کردن صنایع و فعالیت‌های اقتصادی برای رسیدن به پایداری کافی است یا باید صحنه اقتصاد و توسعه را عوض کرده و هوای تازه‌ای با پا گذاشتن بر دوش فرهنگ برداریم؟ با توجه به مسئله آب در خطه ایران، اقتصاد سبز برای ما یعنی داشتن اقتصادی که با کمترین مصرف آب، بیشترین ارزش‌افزوده را تولید کند، در این صورت اقتصاد سبز برای ما به معنای اقتصاد کم‌آب‌بر خواهد بود. این اقتصاد دارای چه ویژگی‌هایی باید باشد؟ چگونه می‌توان به سمت این اقتصاد رفت؟ چالش‌های نیل به سمت این اقتصاد کم‌آب‌بر چیست؟
طرح این سوالات این نکته را برای ما روشن می‌کند که مسئله، مسئله‌ای ساده و قابل حل در کوتاه مدت نیست که تنها با تقلید ابزاری از تکنولوژی‌های تولید آب یا بالابردن بهره‌وری آب پاسخ داده شود. نیاز به تغییر نوع نگرش به موضوع اقتصاد و توسعه در کشور بر پایه مزیت‌های نسبی جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی کشور وجود دارد. تقویت فرهنگ اقتصادی و توجه به اقتصاد فرهنگ یکی از برجسته‌ترین و اصلی‌ترین گذرگاه‌های عبور ما به سمت داشتن یک اقتصاد سبز، مقاوم و پایدار است. در این نوع نگاه، کما که باید آب به عنوان مولفه اصلی در اقتصاد سبز نگریسته شود، دال اصلی و راس‌الخیمه میراث تاریخی و فرهنگی و استفاده از ظرفیت‌های فرهنگی و تاریخی و جغرافیایی است. نیاز است که تکنولوژی‌های روز و جهانی سبز کردن اقتصاد در بافتار فرهنگی و اجتماعی ایران درک و دریافت شود. اما مسئله ما شناخت دقیق و بازیابی فرهنگ و تاریخ خود برای شرایط امروز کشور است. استفاده از کالاهای فرهنگی و هنری، مزیت داشتن جغرافیای متنوع، انباشت دانش تاریخی ایرانیان در تجارت، میراث باستانی و تاریخی ایران برای جذب گردشگر، فرهنگ بومی غنی و پتانسیل‌های روستایی در صنایع دستی از موارد مورد توجه است.
در کنار توجه به میراث فرهنگی و تاریخی، ایجاد بستری مناسب برای شکوفا شدن استعدادهای خلاق و توسعه فعالیت‌های نوآورانه اقتصادی، با توجه به محدودیت آب، بعد دیگر اقتصاد سبز در ایران خواهد بود. بستر خلاق که دارای تنوع و رواداری است و مولفه اصلی آن پذیرنده بودن ایده‌های نو و خلاق است، افراد خلاق را جذب خواهد کرد. البته لازمه داشتن یک اقتصاد دانش بنیان و خلاق جابه جا شدن مدار دانایی، خلاقیت، سخت‌کوشی به مدار بالاتری با تکیه بر تاریخ وفرهنگ خود است. استفاده از تجارب تاریخی در ساختن مراکز دانشی جهان‌وطنی در ایران زمین در دانشگاه جندی شاپور در دوره ساسانیان یا در قرن سوم و چهارم هجری که با ایجاد بستری مناسب و پویا برای همه دانشمندان جذاب بوده و بر پایه جذب همه دانش بشری قبلی در بافتار فرهنگی و اجتماعی ایران و شکافتن سقف و طرحی نو در انداختن میسر شده بود، بسیار راهگشا است.
منابع:
نوری اسفندیاری، انوش، ۱۳۹۵، توسعه کم‌آب‌بر، تاملی در بازسازی مسیر توسعه کشور، اندیشکده تدبیر آب ایران، آبان‌ماه ۱۳۹۵، نسخه الکترونیکی.
Global Water Partnership (GWP). ۲۰۱۲, Water in the Green Economy, Perspectives Paper, at the GWP IWRM ToolBox: www.gwptoolbox.org

https://zistonline.com/vdciyzaq.t1avy2bcct.html