كاهش منازعات استانی بر سرمنابع آب

برخی صاحب نظران و سیاستگذاران و مدیران اجرایی بر این باورند که یکی از راهکارهای مدیریت مسئله آب در ایران توجه به رویکرد سازگاری با کم آبی و توسعه کم آب ‌بر است.

از جمله دکتر رضا اردکانیان، وزیر نیرو، رویکرد سازگاری با کم آبی را رویکرد غالب مدیریتی خود اعلام کرد و جدیت و توجه خاص خود به این رویکرد را با تشکیل کارگروه ملی سازگاری با کم آبی نشان داد. رویکرد سازگاری با کم آبی بر چهار محور آمایش آب‌ محور؛ ساماندهی نظام تولید، جمع ‌آوری، پردازش و انتشار داده ‌های پایه‌ای منابع و مصارف آب؛ اصلاحات اقتصادی و اقتصاد اجتماعی در تعرفه ‌های آب، و ملزومات تحقق مدیریت در سطح حوضه آبریز استوار است. در همین راستا، زیست آنلاین به دلیل توجه خاص به مقوله توسعه کم‌ آب ‌بر به عنوان رویکرد اصلی خود، طی گفت و گوی اختصاصی و تخصصی با آقای رضا اردکانیان، وزیر نیرو، به تشریح ضرورت و جنبه های مختلف رویکرد سازگاری با کم آبی پرداخته است. در ادامه مشروح گفت و گو آمده است.

بیشتر بخوانید: برنامه سازگاری با کم آبی و اصلاح آب و کشاورزی ایران با درمان ریشه‌ای اقتصاد

سوال: ضمن تشکر از وقتی که در اختیار زیست آنلاین قرار دادید، لطفا در ابتدا بفرمایید که سازوکارهای تدوین سیاست‌ ها و برنامه های این چهار محور، چگونه مشخص و اعلام و اجرا و ارزیابی می شود؟
بايد گفت داشتن آمار و اطلاعات دقيق از منابع و مصارف آب، آمايش آب ‌محور، اصلاحات اقتصادی و اجتماعی در آب ‌‌بها و نيز مديريت منابع آب در سطح حوضه آبريز از ملزومات سازگاری با کم‌آبی است.
در واقع بايد اينگونه بيان نمود که داشتن آمار و اطلاعات دقيق از منابع و مصارف آب، آمايش آب‌ محور، اصلاحات اقتصادی و اجتماعی در آب ‌‌بها و نيز مديريت منابع آب در سطح حوضه آبريز از ملزومات سازگاری با کم‌آبی است، چرا که با داشتن آمار و اطلاعات درست که زيربنای برنامه‌ ريزی است، می توانيم برنامه‌ ريزی درستی بر مبنای منابع آب موجود داشته باشيم. آمايش آب ‌محور نيز حد توسعه و چگونگی آن را بر حسب منابع آب قابل تأمين از منابع مختلف متعارف و غيرمتعارف تعيين می کند و از طرفی عدالت در بهره‌ مندی از آب را نهادينه می نمايد. اصلاحات اقتصادی در بخش آب نيز با رعايت ملاحظات اجتماعی و درنظر گرفتن وضعيت دهک ‌های مختلف جامعه، سبب توانمند شدن بخش آب به لحاظ اقتصادی می شود. از طرفی برای استقرار مديريت بهم ‌پيوسته منابع آب، بهترين مقياس، حوضه آبريز بوده که البته در حال حاضر نيز اگرچه مديريت‌ های استانی وجود دارند، اما تخصيص منابع آب در مقياس حوضه آبريز درجه ۲ و با لحاظ شرايط بالادست و پايين‌دست و توجه به شاخص‌ های مختلفی مانند جمعيت، پتانسيل آب و خاک، محروميت و .... انجام می پذيرد.
در حال حاضر دو طرح آمايش آب ‌محور در استان‌های خوزستان و يزد در قالب تفاهم‌ انجام‌شده، بين چهار دستگاه عملياتی خواهد شد.
درخصوص سازوکارهای تدوين، اجرا و پايش سياست ‌ها و برنامه ‌های مربوط به موارد فوق بايد گفت که برنامه‌ های مرتبط، آنچه که در حيطه وظايف وزارت نيرو است، با دقت و با توجه به استانداردهای مربوطه به جزئيات تهيه و تدوين شده، فعاليت‌ های مربوط به هر برنامه و متولی انجام و نظارت بر آن تعيين و همچنين منابع مالی متناظر نيز از منابع مختلف برآورد می شود. مسلماً در فاز اجرا، واحد متولی مکلف به اجرای صحيح برنامه و پيگيری تأمين منابع مالی مربوطه بوده و نظارت لازم در جهت تحقق اهداف و برنامه ‌های تعيين‌ شده، صورت می پذيرد. اصولاً تلاش می شود تا برای اين منظور شاخص ‌هايی تعيين شود که نسبت عملکرد محقق شده به هدف‌ گذاري انجام شده براي شاخص مذکور، نشان‌دهنده ميزان تحقق برنامه باشد. درخصوص مواردي که نياز به همکاري با ساير دستگاه‌ هاي ذيربط باشد، مانند آمايش آب ‌محور، سياست‌ ها و برنامه‌ هاي مربوطه با همکاري دستگاه‌ هاي مذکور تهيه و تدوين مي‌شود. همان‌ طور که در قسمت قبلي نيز عنوان شد، در حال حاضر دو طرح آمايش آب ‌محور در استان ‌هاي خوزستان و يزد در قالب تفاهم‌ صورت گرفته بين چهار دستگاه عملياتي خواهد شد.

سوال: یکی از چهار محور سازگاری با کم آبی، ساماندهی نظام توليد، جمع‌ آوری، پردازش و انتشار داده‌های پايه‌ای منابع و مصارف آب است. وضعیت این نظام تولید داده های پایه ای در حال حاضر چگونه است و چه برنامه ای برای اصلاح آن دارید؟
تهيه «نقشه‌راه مطالعات پايه کشور» با هدف بهينه ‌سازی نظام مطالعات پايه از ابعاد گوناگون آن در دستور کار قرار گرفته است.
در حال حاضر آمار و اطلاعات پايه منابع آب سطحی و زيرزمينی کشور در دو مقياس زمانی مستمر (ساعتی تا فصلی) با استفاده از شبکه سنجش منابع آب مستقر در سطح کشور و دوره‌ای (آماربرداری سراسری از منابع و مصارف هر پنج سال يکبار) توسط دفاتر مطالعات پايه منابع آب شرکت‌های آب منطقه‌ای در حال توليد، برداشت، پايش، پالايش، ذخيره‌سازی و انتشار می باشد. فرآيند توليد تا انتشار آمار و اطلاعات به صورت سيستماتيک و بر اساس دستورالعمل و شيوه‌ نامه ‌های مبتنی بر ضوابط و استانداردهای معتبر بين‌المللی از جمله سازمان جهانی هواشناسی (WMO) با وحدت رويه و روال واحد در کشور انجام می شود. لازم به ذکر است که در راستای برنامه های وزارت نيرو در اين زمينه، ريز فعاليت ‌ها، برنامه عملياتی و اهداف موضوع مطالعات پايه منابع آب به همراه منابع مالي ارائه شده ‌است تا در طول برنامه ششم توسعه عملياتی گردد. همچنين از منظر مديريت و برنامه‌ ريزی راهبردی و بلند مدت، تهيه «نقشه‌راه مطالعات پايه کشور» با هدف بهينه ‌سازی نظام مطالعات پايه از ابعاد گوناگون آن در دستور کار قرار گرفت که توسط مؤسسه تحقيقات آب وابسته به وزارت نيرو در دست اقدام است. همچنين دستورالعمل تهيه بيلان نيز به عنوان يکی از پروژه ‌های کليدی در اين زمينه در حال انجام است. البته مشکلات کمبود منابع مالی، يکی از عواملی است که اجرای کامل برنامه ‌های پيش‌بينی شده را دچار مشکل می نمايد، هرچند وزارت نيرو تمامی تلاش خود را برای تحقق برنامه ‌های پيش‌بينی شده، انجام خواهد داد.

بحران آب

سوال: در محور آمایش آب ‌محور رویکرد سازگاری با کم آبی به دنبال چه اهدافی هستید و راهکار شما برای دستیابی به آن چیست؟
تدوين و اعمال سياست‌گذاری کلان در سطح حوضه‌ های آبريز مبتنی بر آمايش سرزمين آب محور، از جمله راهبردهای وزارت نيرو در راستای ارتقای بهره‌ وری، حاکميت خوب و مديريت به‌ هم‌پيوسته منابع آب است.
تدوين و اعمال سياست‌ گذاري کلان در سطح حوضه‌های آبريز مبتنی بر آمايش سرزمين آب محور، از جمله راهبرد های وزارت نيرو در راستای ارتقای بهره‌ وری، حاکميت خوب و مديريت به‌ هم‌ پيوسته منابع آب در سطح حوضه های آبريز است. در راستای عملياتی کردن اين راهبرد، در گام نخست شرح خدمات مطالعات آمايش آب محور با همکاري صاحب‌نظران اين عرصه در مجموعه وزارت نيرو تدوين و نهايي شده و مراحل انجام اين مطالعات در سطح حوضه‌ هاي آبريز پايلوت در حال پيگيري است. طبق برنامه‌ريزي انجام شده در قالب برنامه ششم توسعه، مطالعات مذکور در سطح ۳۰ حوضه آبريز به شرط تأمين منابع مالي موردنياز، انجام خواهد شد. در مرحله اول نيز موضوع انجام مطالعات آمايش آب‌محور در استان‌هاي خوزستان و يزد در قالب پروژه‌ هاي مشترک در دستورکار است که عملياتي‌کردن آنها در حال پيگيري است. لازم به ذکر است که در دولت قبل نيز در راستاي اعمال آمايش سرزمين بر مبناي آب، آب قابل برنامه ريزي سطحي و زيرزميني براي مصارف مختلف در سطح حوضه‌هاي آبريز و محدوده‌ هاي مطالعاتي تعيين و در سال ۱۳۹۴ به دستگاه‌ هاي ذيربط ابلاغ شده ‌است که مبنايي براي حد توسعه در استان‌ هاي مختلف محسوب مي شود.

سوال: محور بعدی در سازگاری با کم آبی، اصلاحات اقتصادی و اقتصاد اجتماعی در تعرفه‌ های آب است. منظور از این اصلاحات اقتصادی چیست و برای انجام چنین اصلاحاتی چه مسیری را در پیش خواهید گرفت؟
بر اساس بند «الف» ماده ۳۹ قانون برنامه ششم توسعه، به دولت اجازه داده شده تا سال ۱۴۰۰، تعرفه‌های آب را معادل هزينه تمام‌شده آب تعيين و از مصرف کنندگان دريافت نمايد.
سياست‌ها و برنامه‌های اجرايی در زمينه تعرفه‌های آب در سه گروه زير قابل اجرا و پيگيری است:
۱- اصلاح تعرفه‌ها به صورت عمومی (در قالب قانون برنامه ششم توسعه)
۲- اقدامات تعرفه‌ای برای مصارف بالاتر از الگو (در مصارف شهری و روستايی)
۳- اقدامات تعرفه‌ای برای کنترل مصارف غيرمجاز (برای فعاليت ‌های توليدی از جمله کشاورزی)
در مورد اصلاحات گروه اول، بر اساس بند «الف» ماده ۳۹ قانون برنامه ششم توسعه به دولت اجازه داده شده تا سال ۱۴۰۰، تعرفه ‌های آب را معادل هزينه تمام ‌شده آب تعيين و از مصرف کنندگان دريافت نمايد. در حال حاضر متوسط تعرفه آب حدود ۴۵ درصد هزينه تمام شده آن است. بنابراين برای رسيدن به هزينه تمام شده آب طی سه سال آينده (سال۱۴۰۰)، لازم است پيشنهادات توسط وزارت نيرو ارائه شده و پس از بررسی و تصويب در هيئت دولت، به اجرا درآيد. بديهی است در صورت لزوم با تصويب هيئت دولت علاوه بر تغيير در مبالغ تعرفه، مي‌توان جهت افزايش کارايی، در ساختار تعرفه نيز تغييرات لازم را ايجاد نمود.
برای اجرايی کردن سياست ‌ها و برنامه ‌های گروه دوم، مي‌توان در قالب مصوبات کارگروه ملی سازگاری با کم آبی اقدام کرد. اين برنامه ‌ها شامل اقدامات مختلف از جمله اجرای سياست ‌های تعرفه‌ای تشويقی و تنبيهی در کنار يکديگر است تا خانوارهايی که مصرفشان مطابق الگوست، با پرداخت آب‌ بهای کمتر به مصرف کمتر آب تشويق شده و خانوارهايی که فراتر از الگو مصرف مي‌کنند، با پرداخت آب ‌بهای بيشتر وادار به مصرف کمتر آب شوند. درآمد حاصل از اجرای اين برنامه نيز در جهت تعميم الگوی مصرف، فرهنگ ‌سازی عمومی، جلوگيری از هدر رفت آب و نظاير آن مصرف خواهد شد.
برای اجرايی کردن اقدامات گروه سوم، ضمن بهره‌گيری از قوانين موجود خصوصا قوانين مرتبط با حفاظت منابع آب، از اختيارات کارگروه ملی سازگاری با کم ‌آبی برای کنترل مصارف غيرمجاز و مصارف بالاتر از پروانه بهره‌برداري، استفاده خواهد شد. براي اقدام در زمينه گروه سوم، ظرفيت لازم از طريق مصوبه هيئت دولت درخصوص کارگروه ملی سازگاری با کم آبی (مورخ ۹۶/۱۲/۱۲) ايجاد شده است. در مصوبه مذکور اهرم‌ های تعرفه‌ای لازم برای رعايت کارکرد مجاز چاه‌ها پيش‌بينی شده و براي کارکرد بيش از پروانه بهره‌برداری، بالاترين تعرفه برق موجود جهت کنترل مصرف آب، منظور شده است.

سوال: با توجه به اهمیت واحد حوضه آبریز به عنوان واحد برنامه ریزی و مدیریت آب، مسیر شما برای اصلاح نظام تشکیلاتی و مدیریت آب و رفتن به سمت مديريت در سطح حوضه آبريز چگونه است؟
با تجديد ساختار بر اساس مدیریت آب در سطح حوضه آبریز تا حدودي از منازعات استاني بر سر منابع آب مشترک کاسته خواهد شد.
همانگونه که اطلاع داريد، در بند «الف» ماده ۲۷ قانون احکام دائمی برنامه ‌های توسعه کشور، موضوع تجديد تشکيلات ستاد آب کشور در راستای مديريت بهم‌ پيوسته منابع آب و توسعه پايدار، به دولت تکليف شده ‌است. در همين راستا بررسي‌های لازم در قالب تيم ‌های پژوهشی در حال انجام است تا ضمن ارائه ساختار بهينه، به گونه‌‌ای عمل شود تا مديريت منابع آب در سطح حوضه‌های آبريز انجام شود. بديهی است با تجديد ساختار بدين نحو، تا حدودی از منازعات استانی بر سر منابع آب مشترک کاسته خواهد شد.

مدیریت منابع آب

سوال: با تشکر از تشریح ابعاد محورهای سازگاری با کم آبی، سوالی که در ذهن بسیاری از دغدغه مندان و صاحب نظران وجود دارد، این است که کارگروه سازگاری با کم آبی، جایگاه مناسبی برای سیاست گذاری در این مورد هست یا نه؟
برای انجام سياست‌های سازگاری با کم‌آبی و هماهنگي براي برنامه‌ريزي و اجراي برنامه‌ها، کارگروه سازگاري با کم‌آبي وارد ميدان مي‌شود.
اينکه کارگروه سازگاری با کم آبی جايگاه مناسبی برای سياست‌گذاری در اين زمينه‌ها هست يا نه، بايد گفت که بالاخره سطحی از سياست‌گذاری نيز در اين کارگروه انجام مي‌شود. البته اطلاع داريد که شوراي عالی آب وفق ماده ۱۰ قانون تشکيل وزارت جهادکشاورزي، بالاترين نهاد تصميم‌گيری و هماهنگی سياست‌گذاری در زمينه تأمين، توزيع و مصرف آب محسوب شده و لذا سياست‌های کلان بايستی در سطح شورای عالی آب تصميم‌گيری شود. در پله بعدی و برای انجام سياست‌های سازگاری با کم‌آبی و هماهنگی برای برنامه‌ريزی و اجرای برنامه‌ها، کارگروه سازگاری با کم‌آبي وارد ميدان مي‌شود. اين کارگروه هم کميته تخصصی دارد و هم کارگروه‌هاي استاني و لذا تصميمات از سطح استان، بررسي و غربال شده و نهايتاً به کميته تخصصي و کارگروه ملي مي‌رسد. بنابراين کارگروه سازگاری با کم‌آبی در سطح خود، به نوعی سياست‌های سازگاری را در استان‌هاي مختلف و سطح ملي تعيين و پيگيري مي‌نمايد.

سؤال: با سپاس، به عنوان آخرین سوال آمايش آب‌محور و اصلاحات اقتصادی و اجتماعی چه تفاوت و شباهت هایی با هم دارند؟
لازم است تعرفه گذاري آب و استفاده از اهرم بازار برای کشف قيمت آب، همسو با سياست‌های آمايش سرزمين مورد توجه قرار گيرد.
البته اين دو متفاوتند ولی کاملاً به هم ارتباط دارند. به هر حال با انجام اصلاحات اقتصادی و اجتماعی، رويکردها در تأمين آب متفاوت شده و اين امر بر آمايش آب‌محور تأثيرگذار خواهد بود.
يکی از ابزارهای اصلی آمايش سرزمين «آب محور»، تعرفه‌گذاری کارآمد آب است. در شرايط کنونی متأسفانه کميابی آب در مناطق، تأثيری در تعرفه آب ندارد. تعرفه‌ها به صورت متمرکز تعيين و ابلاغ شده و کميابی و ارزش اقتصادی آب در مناطق مختلف، به عنوان يک متغير اساسی در تخصيص و تعرفه‌گذاری نقشی ندارد. موضوع کشت برنج با نياز آبی بالا در مناطق مختلف از جمله مناطق کم‌آب کشور، بدون توجه به محدوديت منابع آب در ایران، هزينه تأمين و ارزش اقتصادی آن، شاهدی از ناهماهنگی تخصيص آب با آمايش سرزمين است. در حال حاضر يارانه پنهان در قالب تعرفه پايين‌تر از هزينه تمام‌شده، به بيشتر مصارف و کاربری ها اعطا می شود. اعطای يارانه‌های مذکور به همه مصارف بدون توجه به ارزش اقتصادی آب و لاجرم آمايش سرزمين، نمی تواند به افزايش توليد ملی، ارتقاي سطح رفاه عمومي و توسعه اشتغال کمک کند. بنابراين لازم است تعرفه گذاری آب و استفاده از اهرم بازار برای کشف قيمت آب، همسو با سياست‌های آمايش سرزمين مورد توجه قرار گيرد.

آمايش آب‌محور به دنبال آن است که معلوم نمايد با توجه به منابع آبی، چه فعاليت‌ هايی بايد در کجا انجام شود و لذا توجه به مسائل اقتصادی و اجتماعی در اين پهنه‌بندی مؤثر است. چون قاعدتاً فعاليت‌ها بايد به گونه‌ ای تعيين شوند که از ميزان آب مصرفی، حداکثر توليد اقتصادی برای کشور و نيز رضايت اجتماعی حاصل شود. بنابراين اگرچه اين دو متفاوت هستند اما کاملاً در عمل، به‌ يکديگر مرتبط بوده و بر هم تأثير می گذارند.

بیشتر بخوانید: فرهنگ مردم و توسعه کم آب بر

https://zistonline.com/vdcfccde.w6dctagiiw.html