مرگ قریب الوقوع دریاچه ارومیه و عواقب آن برای ایران

به گزارش زیست آنلاین به نقل از مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد ؛ این دریاچه به گونه ای هشدار دهنده در حال خشک شدن است. مشکل اصلی این است که مجموعه ای از مصرف کنندگان مرتبا آب را از حوضه تغذیه کننده دریاچه برداشت می کنند. درسالهای اخیر این خروجی ها به مراتب بیشتر از ورودی آب به دریاچه بوده است.. خشکسالیهای اخیر را نیز به این روند اضافه کنید، در نتیجه تراز آبی دریاچه به طور مداوم کاهش پیدا کرده است.

دریاچه ارومیه موقعیت ممتازی دارد. این دریاچه پارک ملی، سایت تالابی ثبت شده در کنوانسیون رامسر، وازذخایر زیست کره یونسکو است. اما قسمت های وسیعی از آن اکنون فاقد آب است و این مشکل در حال گسترش است. بستر نمکی خشک شده و ذرات نمک در حال انتشار به زمین های زراعی مجاور است. این وضع به تدریج شوری خاک را افزایش داده   و در ناپایداری کشاورزی حوضه تاثیرگذار خواهد بود. وضعیت کنونی دریاچه ارومیه فقط مختص به ایران یا حتی منطقه نیست.

راه حل هایی وجود دارد، ومن به آن ها اشاره خواهم کرد، اما مساله اصلی این است که به موضوع کاهش سطح آب با قاطعیت لازم رسیدگی نشده است. وفرصت دارد از دست می رود.

چند روز پیش به ارومیه رفتم تا از نزدیک اوضاع را ببینم. مردم محلی به من گفتند تا حتی یک دهه پیش وضع دریاچه عادی بوده است. امواج در برخی از مناطق دریاچه به موج شکن ها و اسکله های ۴ متری می خورد. حالا آن محل ها کاملا خشک شده و قایق ها به گل نشسته اند.

مردم درباره انبوه زیباترین پرندگان مهاجرمانند پلیکان، فلامینگو و پرندگان دیگرحرف می زدند که از دریاچه استفاده می کردند. ساکنان حوالی دریاچه در اواسط دهه ۱۹۹۰ حتی نگران سیل ناشی از بالا آمدن سطح آب آن بودند. حالا دیگر اثری از آن فراوانی آب نیست و مردم می گویند نمی توانند سرعت خشک شدن آب دریاچه را باور کنند.

شاید آنچه بر سر دریاچه ارومیه می آید یکی از آشکارترین نمونه های – کل کره زمین- است که نشان می دهد ما انسان ها چقدر سریع می توانیم محیط زیست خود را نابود کنیم. اما نمونه های دیگری هم هست.

نمونه: نابودی دریای آرال. دریای آرال که زمانی (در سال۱۹۶۰ ) چهارمین پیکره آبیهای داخلی بزرگ جهان محسوب میشده تا سال ۲۰۱۱ ۹۲% حجم آب خود را از دست داد.

نمونه دیگر: دریاچه بوردور ترکیه، که در همان دوره ای که دریاچه ارومیه ۶متر از آب خود را از دست داد ۱۲ متر از عمق آب آن کاسته شد.

برای مشاهده نمونه های بیشتر کافی است به "لیست مونترو" کنوانسیون رامسر که دریا چه ها و تالاب هایی را که دچار تغییرات در وضعیت بوم شناختی هستند را فهرست کرده نگاهی بیاندازی. خواندن این فهرست تکان دهنده است. این منابع در سراسر جهان- درکشورهای توسعه یافته و درحال توسعه – براثر فعالیت های انسان در معرض تهدید قرار گرفته اند. نمونه ها کشورهایی مانند آلمان ، اسپانیا، ایالات متحده امریکا، دانمارک و اتریش را نیز شامل میشود.

آینده برای حوضه ارومیه مایوس کننده به نظرمی آید، و اگر برای این منطقه و چندین تالاب دیگر در سطح ایران اقدامی انجام نشود، پیامدها و عوارض آن شدید خواهد بود. متاسفانه این بخشی از جریانی است که در سراسر دنیایی که نیمی از تالاب های آن طی چند دهه گذشته ناپدید شده اند در حال وقوع است.

با این حال هنوز برای کمک به نجات دریاچه ارومیه زمان باقی است، اما اگر قرار است این کمک انجام شود دولت، مردم ایران و جامعه بین المللی باید هم اکنون اقدام کنند.

به این ارقام توجه کنید. میانگین ظرفیت آب حوضه آبریز دریاچه ارومیه حدود ۶ میلیارد و ۸۰۰ میلیون متر مکعب در سال است. حدود ۳ میلیارد و ۱۰۰ میلیون متر مکعب از این مقدار برای حفظ زیست بوم دریاچه موردنیاز است. از بقیه آن می توان به گونه ای کاملا پایدار برای توسعه کشاورزی و صنعتی، همچنین آب آشامیدنی استفاده کرد.

اما در حال حاضر، برآورد می شود به طور میانگین تنها حدود یک پنجم مقدار آب مورد نیاز وارد دریاچه شده و بقیه آب از سرچشمهها برای مصارف کشاورزی و صنعتی برداشت می شود.

نتیجه این است که در طول دو دهه گذشته مساحت دریاچه از ۵۰۰۰ کیلومتر مربع به ۲۰۰۰ کیلومتر مربع کاهش یافته است. اما این کاهش اندازه به ظاهر ۴۰ درصدی ، خسارت بزرگ تر در حجم آب را مخفی می کند، زیرا میانگین ۶ متری عمق آب هنگامی که مساحت دریاچه پنج هزار کیلومترمربع بوده اینک که سطح دریاچه به دو هزار کیلومترمربع رسیده تنها یک مترشده است.

حوضه آبریز دریاچه ارومیه بین استان های آذربایجان غربی و شرقی و کردستان واقع شده است. بررسی دولت ایران و سازمان ملل متحد حاکی است هریک از این استان ها می تواند مقداری از این آب را برای توسعه خود نگهدارند و اجازه دهند جریان پایدار باقیمانده به دریاچه بریزد. این یکی از مشکلات اقتصاد سیاسی است. سیاستمداران استانی به موکلان خود پاسخگو هستند و ایجاد شغل و رشد اقتصادی را در صدر دستور کار خود قرار داده اند.

برنامه تخصیص منابع آب که می تواند دریاچه ارومیه را نجات دهد

استان سرچشمه

آب موردنیاز برای حفظ دریاچه (به هزار مترمکعب)

آب لازم برای توسعه و آشامیدن ( به هزار متر مکعب)

آذربایجان غربی

۱۸۷۱

۲۰۳۶

آذربایجان شرقی

۲۷۰

۱۰۸۰

کردستان

۹۵۹

۵۸۵

جمع

۳۱۰۰

۳۷۰۱

(منبع: سازمان محیط زیست ایران و برنامه توسعه ملل متحد، ۲۰۱۱؛ توجه: این برنامه به تصویب هیات وزیران رسیده است)

من، مانند افراد بسیار دیگری، در دهه های گذشته شاهد وقوع این فرایند در سراسر جهان بوده ام. سودآوری در کوتاه مدت به بهای ویرانگری در طولانی مدت. تازه ترین مورد آن را در اندونزی دیدم که درختان جنگل های قدیمی را با سرعت زیاد در این مجمع الجزایر قطع می کردند. نتیجه؟ آسیب به ریه های کره زمین و انتشار هزاران تن دی اکسید کربن در جو زمین. صاحبان امتیاز این کار را برای سود و کارگران بومی برای تامین معاش خود می کنند.

اما در ایران، در بخش هایی مانند کشاورزی و آب که بر دریاچه ارومیه تاثیر می گذارند، منافع محلی غالبا همسو با حفظ منابع طبیعی یا پایداری آن نیستند. این فشارها نه تنها در دریاچه ارومیه، بلکه در سراسر ایران احساس می شود. تالاب گاوخونی و هامون کرمان (جازموریان) هماکنون مرده اند. شاید بعد نوبت دریاچه ارومیه، هامونهای سیستان، سپس دریاچه پریشان، تالابها شادگان، کافتر، بختگان و آلاگل باشد. ایران بیش از هزار تالاب دارد که بسیاری از آن ها در معرض خطرند.

خبرها نا خوشایندتر میشوند . افزون بر ویرانگری که بشرموجب آن است، تغییرات آب و هوا کمبود آب را در ایران تشدید خواهد کرد. در حالی که الگوهای تغییر آب وهوا در بعضی بخش های جهان افزایش باران را پیش بینی می کنند، اما مدلها در مورد ایران حاکی از کاهش بارش باران است. تغییر آب و هوایی همچنین افزایشدما که خود موجب کمبود بیشتر آب براثر تبخیر خواهد شد را درپی خواهد داشت.

این یعنی آب کم تری در دسترس خواهد بود. کمبود آب محصولات کشاورزی را کاهش داده و موجب کم تر شدن زمین های قابل کشت خواهد شد. اگر با تغییر آب و هوا سازگار نشویم بی شک تاثیر خود را بر امنیت غذایی خواهد گذاشت زیرا تولید مواد غذایی رابطه نزدیکی با وجود آب دارد.

اگر چنین شود بخش های آب و برق ایران را نیز آسیب پذیرتر خواهد کرد. لذا در مناطقی از ایران که هم اکنون نیز شاهد مشکلات شدید آبی هستند احتمالا شاهد افزایش فشار اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی خواهیم بود.

به طور خلاصه، ما در معرض خطر یک "طوفان همه جانبه" هستیم: کمبود آب – تخریب اراضی- و تغییر آب و هوا- که همگی بریکدیگر اثر می گذارند.

ایران برای غلبه بر این مشکلات نیازمنداصلاح شیوه های کنونی مدیریت آب و منابع طبیعی و ایجاد و تدوین برنامه های مقاوم ساز در برابر تغییرات آب و هوا در بخش های گوناگون در سطوح ملی و محلی است.

ایران می تواند و باید این کار را با دریاچه ارومیه شروع کند. در حال حاضر رسانه ها و گروه های ذینفع سیاسی محلی علاقه قابل توجهی به این دریاچه و آنچه بر سر آن می آید نشان می دهند.

اکنون یک برنامه مورد حمایت سازمان ملل متحد وجود دارد که به تصویب رسمی دولت نیز رسیده است. این برنامه در حال حاضر بهترین دورنما را برای متوقف کردن کاهش و بازگرداندن آب حوضه ارومیه به دریاچه ارایه می دهد. "طرح تالاب ها" – که مشترکا به وسیله دولت ایران، تسهیلات جهانی زیست محیطی و برنامه توسعه ملل متحد اجرا می شود از سال ۲۰۰۵ مبنا و شالوده ای مبتنی بر شواهد علمی را برای پیگیری این فاجعه زیست محیطی در حال پدیدار شدن در ارومیه ارایه داده است. اجرای این طرح به ارتقاء ساختارهای سازمانی حوضهایمورد نیاز برای اجرای برنامه های مدیریتی که که می تواند این مشکل را حل کند منجر شده است. در نتیجه این اقدامات آگاهی عمومی نسبت به این خطر نیز به حد تعیین کننده ای افزایش یافته است.

با اینحال مشکل اصلی همچنان سرعت کار است که بسیار کند پیش می رود. برای رسیدن به نتیجه دلخواه لازم است دیدگاهی بلند مدت داشته باشیم – اما همچنین ضرویست که همین حالا به سرعت اقدام کنیم.

ایران در طولانی مدت، و به منظور ایفای نقش خود در متوقف کردن تغییر آب و هوا لازم است مسیر کنونی توسعه خود را که با تولید فراوان کربن همراه است به مسیر حفظ انرژی و مصرف مفیدترآن و استفاده از انرژی پاک تر و تجدید پذیر تغییر دهد. لازم است اراضی بیابانی شده را باردیگر به جنگل تبدیل کنیم و روش امرار معاش پایدار کسانی را که در بخش های خشک ایران زندگی می کنند را بهبود بخشیم.

به اعتقاد من، تحول واقعی تنها هنگامی رخ می دهد که گفتگو درباره تاثیر تغییر آب و هوا از گفتمان بین فن سالاران (تکنوکراتها) و سیاستگذاران فراتر رود. لازم است تفکر مقاومسازی دربرابر تغییرات آب و هوا را به سطح جامعه بکشانیم.

جامعه به صورت یک مجموعه - اما به ویژه جوانان – باید اهمیت موضوع را درک کنند. به این منظور به افزایش آگاهی و بحث های عمومی خیلی - خیلی - بیشتر نیاز داریم. به این دلیل نیازمند آموزش بهتر در زمینه محیط زیست هستیم.

اما این مسایل مسایلی بزرگ و مهم هستند و زمان فراوانی خواهند گرفت. در واقع، چهار اقدام اساسی می توانیم انجام دهیم که در کوتاه یا میان مدت آسان تر هستند.

و می توانیم با دریاچه ارومیه آغاز کنیم.

۱- مشارکت دادن همه گروه های ذینفع در برنامه ریزی تخصیص منابع برای آینده دریاچه ارومیه

کسب و کارهای متنوع و گروه های ذینفع سیاسی اطراف دریاچه ارومیه منافع متفاوتی دارند. این امر باید به رسمیت شناخته شود. ضروری است منافع این گروه های ذینفع در مذاکرات مربوط به آینده دریاچه در نظر گرفته شوند. طرح "برنامه توسعه ملل متحد" به ایجاد این بستر کمک کرده است. بنابراین، بله، چارچوبی موجود است. و راهبری سیاسی می تواند از این بستر استفاده بیشتری به عمل آورد. جوامعی که از سیاست های توسعه ای دولت سود می برند باید در استفاده از آب عقیده خود را ابراز کنند.

چند نمونه درخشان از آنچه می توان انجام داد – و تکرار کرد- وجود دارد. این تجربه در در تعدادی از تالاب های اقماری اطراف دریاچه ارومیه که درحال احیا شدن هستند بوقوع پیوسته است. من خودم آنجا بودم و بعضی از آن ها را که به خوبی کار میکنند دیدم. مکانهایی مانند: تالابهای قره قشلاق؛ نوروزلو؛ شورگل؛ دورگه سنگی؛ دورنا گل؛ سولدوز؛ قوری گل و کانیبرازان.

لازم است این نمونه های همکاری بین دولت- جوامع گسترش یابد. چنین همکاری فراگیر جامعه و سازمان محیط زیست در برنامه ریزی منابع باید گرایش عمومی   برنامه ریزی و اجرای توسعه از بالا به پایین را(که در سراسر جهان پیدا می شود)، بیشتر به سمت تصمیم گیری مبتنی بر اجماع و الگوهای مدیریت آب تغییر دهد.

در حالی که توافقی کلی درباره این امر در اصل وجود دارد، روشی هماهنگ برای اجرای آن موجود نیست. فقدان هماهنگی موجب بی اعتمادی خواهد شد. آنگاه هرکس باید برای بقای خویش مبارزه کند- تا اینکه آب پایان یابد.

۲- توقف مصرف آب به عنوان منبعی رایگان و تعیین ارزش واقعی آن

ریشه استفاده نادرست از آب مبتنی بر برداشتی از جوامع محلی است که براساس آن آب یک "منبع رایگان" برشمرده می‑شود – پدیده ای که علمای اقتصاد به آن به عنوان فاجعه عوام اشاره می کنند. این که آب زیرزمینی در ایران باید رایگان باشد غیرقابل تصور است. زیرا منابع آب به قدر کافی وجود ندارد و به زودی کمتر نیز خواهد شد.

در حال حاضر منابع آب سطحی باقیمتی به مراتب کم تر از هزینه تهیه آن در اختیار کشاورزان گذاشته می شود.

گام نخست در تغییر تصورنادرست درباره آب به عنوان یک "منبع رایگان"، می تواند شروع تعیین نرخی اقتصادی برای استفاده ازآن به عنوان بخشی از رویکرد اثربخش و جامع مدیریت منابع آب و اراضی باشد. . این کار به ترغیب مدیریت و استفاده عاقلانه از آن کمک خواهد کرد.

با قیمت های درست آب، فعالیت های حاشیه ای کشاورزی سودی نخواهد داشت و این کار باعث بهینه سازی ورقابت سالم می شود. اما تنها قیمت گذاری کافی نیست. برای تضمین یکپارچگی مناسب و اتحاد منافع گروه های ذینفع در کلحوضه آبریز ارومیه، تجدید نظر، تنظیم و اجرای مجموعه ای درست از سیاست ها و قوانین در چند بخش لازم خواهد بود. تدوین یک برنامه مناسب سرمایه گذاری برای ظرفیت سازی و تغییر ساختاری نیز مورد نیاز خواهد بود.

۳ - متوقف کردن برداشت غیرقانونی آب

یکی از ابزارهای تعیین کننده در تغییر بازی به نفع بازگشت تعادل به موازنه آب کنترل برداشتهای غیرقانونی از آبخوانهاست . بهرهبرداری غیرقانونی در مورد برداشت از آب های سطحی – که خود بخش قابل توجهی از "هدر رفتن" آب را تشکیل می دهد، نیز صدق می کند. و این نیز نیازمند پافشاری بر اجرا خواهد بود.

۴- تجدید نظر در اندیشه انتقال آب بین حوضه ای

کارشناسان محیط زیست به پنج دلیل برای عدم کارآیی این تفکر اشاره می کنند. اول، ساخت و مهم تراز آن تداوم بهرهبرداری آن بسیار گران خواهد بود.دوم اینکه، خیلی طول خواهد کشید. سوم، این کار در جایی دیگر ایجاد مشکل خواهد کرد- برای مثال در سه حوضه دیگری که انتقال های آب از آن ها خواهد آمد. چهارم، یک مشکل بوم شناختی نیز برای دریاچه ارومیه به وجود خواهد آورد جایی که آب لب شور (برای مثال دریای خزر) از نوعی کاملا متفاوت است. ما دنبال یک حوض آب جدید نیستیم بلکه نیازمند احیاء زیست بوم دریاچه ارومیه هستیم. نهایت این که، اگر کنترل بهره برداری غیرقانونی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه بی نهایت دشوار است ، چرا تصور می کنیم قادر خواهیم بود آب جدید را بهتر کنترل کنیم؟

سازمان ملل متحد چه می تواند بکند؟

طرح تالاب ها – که کار فراوانی برای تبیین شواهد و تقویت نهادی برای مقابله و دفع فاجعه در حال وقوع دریاچه ارومیه انجام داده است هنوز با قدرت ادامه دارد. اما به زودی پایان خواهد یافت. بیشتر اعتبارات آن را، که اینک هشتمین سال اجرای خود را می گذراند، در حال حاضرخود دولت جمهوری اسلامی تامین می کند، موضوعی که علیرغم محدودیت های بودجه ای در ایران، اهمیت آن را نشان می دهد.

این طرح و دیگر ابتکارهای مقاوم سازی در برابر تغییر اقلیم می تواند به عنوان نشانه ای از تمایل جامعه بین المللی برای همکاری با ایران در زمینه ای از منافع مشترک در زمان فرصت های ممتاز دیپلماتیک ناشی از تحولات اخیر مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک و جاهای دیگر، مورد حمایت جامعه بین المللی قرار گیرد.

نهایتا این که، سازمان ملل متحد همچنین می تواند نقشی فعال در مبادله درس های آموخته شده و استفاده از بهترین تجارب ایفا کند. این تلاش ها می تواند از کوشش ها در سطح محلی به عنوان نهضت "نجات ارومیه"، حمایت کند.

نتیجه گیری

بیشتر راه حل های مورد نظر ما در داخل ایران وجود دارند.

موفقیت ها هنگامی فرا خواهند رسید که گفتگوها درباره تاثیرات تغییراقلیم از گفتمان بین فن سالاران و سیاستگذاران فراتر رود. کلید موفقیت، کار کردن با جوامع محلی است. بالابردن آگاهی عمومی، مشارکت دادن جوامع محلی در مدیریت منابع وانجام بحث های عمومی بیشتر غیرقابل اجتناب است.

راهبری سیاسی باید به چالش مربوط به امنیت انسان ناشی از کمبودهای آب – بیابان زایی- و تغییر اقلیم اولویت بدهد. دریاچه های ارومیه دیگری در انتظار هستند.

اگر تغییرات صورت نگیرد، ممکن است شاهد آنچه در دریای آرال رخ داد باشیم. بیابان زایی – شور و نمکزار شدن زمین های کشاورزی- علاوه بر تمامی مخاطرات بهداشتی و و توسعهای پیامد آن. این فاجعه ویژه ساخت دست بشر به آوارگی داخلی صدهاهزار انسان نیز منجر شده است.

در واقع ما نمی توانیم اجازه دهیم این مسایل برای مردم حوضه ارومیه – یا ایران- یا هرجای دیگر جهان پیش بیاید.

نوشته گری لوییس، هماهنگ کننده مقیم سازمان ملل متحد در جمهوری اسلامی ایران
https://zistonline.com/vdcc.0qma2bqsola82.html