دریای خزر و مسئولیت ما

به واسطه برگزاری نشست سران برای تدوین رژیم حقوقی دریای خزر، در روز ۲۱ مردادماه سال ۱۳۹۷، یک هفته ای است بازار خبرها و نوشتارها در رسانه ها و شبکه های اجتماعی در مورد سهم ایران در دریای خزر این روزها داغ شده است.

برخی به اتکای سهم ۵۰ درصدی ایران به استناد توافقنامه سابق ایران و روسیه، هر گونه کاهش در سهم ایران را ضایع شدن حقوق ملی ایران می دانند. عده ای بر غیرمنصفانه بودن سهم ۵۰ درصد و درست بودن سهم بر اساس خط ساحلی هر کشور تاکید دارند. اما فارغ از این سهم بندی ها، آنچه مشخص است این است که دریای خزر یک منبع مشترک است که وجود این پیکره آبی سالم و غنی از منابع برای کشورهای ساحلی مزیت خواهد داشت. دریای خزر با تنوع زیستی منحصر به فرد، تالابهای بی نظیر، جنگلهای استثنایی در حاشیۀ آن، رودخانه ها و گونه های گیاهی و جانوری کم نظیر، منابع نفت و گاز و در کنار آن ذخایر غنی ماهی گیری مزیت بسزایی برای کشورهای ساحلی دارد. سواحل دریای خزر از جمله اکوسیستم های باارزشی است که به لحاظ تنوع زیستی، اکوتوریسم و حضوری آبزیان به ویژه ماهیان خاویاری، با تولید ۹۰ درصد از خاویار جهان، حائز اهمیت اند. از این رو، ارتباط متقابل این اکوسیستم آبی بر اکوسیستم های ساحلی بسیار در هم تنیده و حیاتی است. در این یادداشت، زیست آنلاین به رابطه متقابل و مناطق ساحل جنوبی دریای خزر با این اکوسیستم آبی خواهد پرداخت.

دریای خزر را بزرگترین پیکره آبی بسته در سطح زمین می دانند که هیچ گونه ارتباط طبیعی با آبهای آزاد ندارد و این موضوع زیست بوم این را در موقعیت ویژه ای قرار می دهد. این ویژگی منحصر به فرد باعث شده ارتباط متقابل این اکوسیستم آبی با محیط ساحلی اطراف خود بسیار حساس و پیچیده باشد.
این ویژگی از یک طرف باعث بالارفتن میزان آسیب پذیری این اکوسیستم آبی در مقابل عوامل خارجی چون تغییراقلیم و فعالیت‌های انسانی شده است. آلودگی های ناشی از فعالیت های گسترده حوزه نفت و گاز در کنار تخلیه فاضلاب های شهری و صنعتی و پسابهای کشاورزی و آبزی‌پروری به دریا یا رودخانه های منتهی به دریا روند زوال کیفی دریای خزر را از نظر آلودگی های میکروبی، نفتی، فلزات سنگین، و مواد رادیواکتیو تشدید کرده است. به گونه ای که در صورت ادامه این وضع کارشناسان پیش بینی بروز یک بحران اکولوژیک در منطقه خزر را کرده اند. در صورت آلوده شده این پیکره آبی امکان بهره برداری کشورهای ساحلی از این منبع مشترک دچار اختلال جدی می شود و همه کشورهای ساحلی متضرر خواهند شد. لذا باید این کشورها هر کدام و همچنین در یک برنامه اقدام مشترک در حفاظت و نگهداری از این اکوسیستم آبی بکوشند.

سهم ایران از دریای خزریکی از کشورهایی که از جنبه های متعددی، اقتصاد، جامعه و محیط زیست مناطق ساحلی آن با دریای خزر درهم تنیده ای شده است، ایران است. ایران با دارا بودن ۸۶۵ کیلومتر خط ساحلی با دریای خزر فرصت های زیادی در ارتباط با این پیکره آبی دارد و همچنین آلودگی های ناشی از فعالیت های انسانی آن در حاشیه دریای خزر تهدیدات جدی را رقم زده است.

به دلیل بارش موثر و حاصلخیزی خاک، استانهای مازندران و گیلان به عنوان قطب‌های کشاورزی در کشور به شمار می آیند و این موضوع به دلیل ترغیب برای مصرف انواع کودهای شیمیایی در بخش کشاورزی به منظور افزایش عملکرد منجر به تولید پسابهای با محتوای بالای آلاینده های شیمایی می شود و تخلیه این پسابها به صورت مستقیم و بدون انجام هیچ گونه عملیات تصفیه ای موجب آلودگی بسیار شدید در منابع آب سطحی و زیرزمینی شده است. علاوه بر پساب های کشاورزی، همجواری اکثر شهرها و روستاهای شمال کشور با رودخانه ها و تخلیه مستقیم فاضلاب های شهری و صنعتی سبب شده است که کلیه رودخانه‌ های منتهی به دریای خزر نظیر سیاهرود، زرچوب، سفیدرود، هراز، تجن، بابل رود، چالوس و گرگان رود به مرکز اصلی دفع فاضلاب تبدیل کرده است. این مسئله باعث بروز آسیبهای جدی به محیط زیست انسانی و طبیعی شده است. در معرض خطر قرار گرفتن تنوع زیستی آبزیان در رودخانه های ورودی و دریای خزر (ماهیان خاویاری)، بحرانهای سلامتی با ابتلای رو به رشد انسانها به سرطان به دلیل مصرف مستقیم آب یا غیرمستقیم از آسیب های جدی زوال کیفی منابع آبی است.

زوال کیفی منابع آبی خزراز طرفی تخریب کیفی منابع آب سطحی ورودی به دریای خزر در کنار ورود انواع آلاینده ها به اکوسیستم آبی خزر، منجر به تخریبی کیفی این پیکرده آبی می شود که به دلیل ارتباط تنگاتنگ و پیچیده آبخوانهای ساحلی مناطق شمالی با دریای خزر، تغییرات وضعیت کمی و کیفی دریای خزر به شدت بر وضعیت منابع آب زیرزمینی در این مناطق تاثیرگذار است. یکی از مسائل کلیدی آلودگی شدید منابع آبهای زیرزمینی در نقاط ساحلی به علت پیشروی آب دریا که انواع آلاینده ها شیمیایی و فلزات سنگین در آن موجود است، در آبخوان‌های این نواحی است. میزان پیشروی آب دریا و وسعت ناحیه انتقالی به عوامل مختلفی بستگی دارد که عبارتند از: تغییرات سطح آب دریا، خصوصیات آبخوان‌، رژیم هیدرولوژیکی بالادست، برداشت از آبخوان، جزرومد و نوسانات فصلی آب دریا.
بنابراین آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی یکی از مهمترین مسائل اصلی در استانهای شمالی حاشیه دریای خزر محسوب می شود. بررسی بر روی نوع آلایندگی آب نشان می دهد که برخی از آلاینده‌های خطرناک و اثرگذار در این منابع، مانند آلاینده نفتی، از دریای خزر به مناطق ساحلی منتقل می‌شود. به گونه ای که مطابق آمار سواحل شمالی بیشترین آلودگی را در بخش میکروبی نشان داده است.

با توجه به اینکه بخش اعظمی از تامین آب شرب در استانهای شمالی از منابع آب زیرزمینی، به ویژه در سالهای خشک، انجام می شود، آلودگی این منابع باعث بروز خطرهای جدی برای سلامتی انسان‌ها شده است. یکی از عوامل بالا رفتن آمار بیماری های صعب العلاج و گوارشی و بیماری های پوستی آلودگی منابع آبی دانسته می‌شود.

سهم ایران در دریای خزر

در کنار مطالبه بحق مردم از حاکمیت برای گرفتن حق ایران از سهم منابع دریای خزر، آیا این سوال نباید مورد تاکید و تمرکز بیشتر قرار گیرد که ما در حال حاضر با این سهم خود از این اکوسیستم آبی چه برخوردی می کنیم. چطور در حال تخریب کیفی دریای خزر از طریق تزریق آلودگی های مختلف به این پیکره آبی هستیم. این تخریب کیفی از طریق به خطر انداختن سلامت انسانها، تخریب ظرفیت های توریسم منطقه، از بین رفتن فرصت های شغلی مانند ماهیگیری و غیره، پایین آوردن ظرفیت تولید غذای دریایی کشور و غیره به جامعه بر می گردد.
از این رو است که به نظر می رسد ایجاد یک عزم ملی برای ارتقاء سهم کشور ایران در حفظ و ارتقاء ظرفیت های موجود دریای خزر و به خدمت گرفتن کامل ظرفیت های ساحلی این دریا با نگاهی پایدار بیشتر از پرداختن به سهم حقوقی ایران از این دریا نباشد، قطعا کمتر از آن نخواهد بود. در اولین گام طرح درست مسئله خزر، شفاف کردن ارتباط پیچیده این پیکره آبی با مناطق ساحلی و ارائه تحلیل های دقیق از ارزش اقتصادی و اجتماعی اکوسیستم آبی خزر از پیش نیازهای مهم در تقویت این گفتمان می باشد. این موضوع متوجه تکلیف و مسئولیت جامعه ایرانی در قبال این اکوسیستم آبی است که در کنار حق جامعه ایرانی برای بهره برداری از این منبع آبی قرار می گیرد. به دیگر سخن، تا تکلیف و مسئولیت جامعه ایرانی در برابر دریای خزر خوب تبیین و مشخص نشود، طرح و مطالبه صرف حق جامعه ایرانی در برخورداری از این منابع موضوعی ناقص است.

https://zistonline.com/vdceep8f.jh8v7i9bbj.html