اصلاحات یارانه انرژی در گرو پاسخ به چه سوالاتی است؟

به گزارش زیست آنلاین، ذیل برنامه کمکی مدیریت بخش انرژی (ESMAP) وابسته به بانک جهانی، چارچوب ارزیابی اصلاح یارانه‌های انرژی (ESRAF) ارائه شده است. این چارچوب شامل سلسله گزارش‌هایی درباره مفهوم، طریقه محاسبه و روش‌های اصلاحات یارانه انرژی و اثرات این اصلاح بر بخش های مختلف است که با هدف ارائه راهنمایی‌ها و نکات پیشنهادی در این زمینه منتشر شده است.

یکی از یادداشت‌های بانک جهانی در چارچوب ESRAF با عنوان «شناسایی و کمی‌سازی یارانه‌های انرژی» درباره مفهوم، چگونگی تعیین کمیت، سازوکارهای تخصیص و ملاحظات اصلاح یارانه‌های انرژی صحبت می‌کند. در بخشی از این یادداشت، مجموعه‌ای از سؤالات بر اساس تجربیات بین‌المللی، پیشنهاد شده که شبیه به چک لیستی برای اطمینان از فراموش نشدن موضوعات کلیدی در بررسی و اصلاح یارانه‌هاست.

محل اصابت یارانه‌ها کجاست؟

یارانه ها فراگیر و عمومی است یا هدفمند؟ چه کسی و چگونه هدف قرار می‌گیرد؟ آیا سوخت های یارانه‌ای سهمیه‌بندی می‌شوند و اگر چنین است چگونه؟ آیا برخی از بنگاه‌ها یارانه دریافت می‌کنند و برخی دیگر خیر؟

فاصله بین قیمت فعلی و سطوح قیمتی مبتنی بر بازار

آیا شکاف قیمتی (بین قیمت فعلی و قیمت بازار) به یک نگرانی مالی مهم تبدیل می‌شود؟ اگر شکاف زیاد باشد، چه دوره زمانی برای پر کردن شکاف مورد استقبال عمومی قرار می‌گیرد و در هر بازه زمانی چقدر می‌توان قیمت را افزایش داد؟ آیا میل به افزایش ثابت و اندک مثلا به صورت ماهانه وجود دارد تا زمانی که شکاف به طور قابل توجهی کاهش یابد یا از بین برود؟ اگر شکاف نسبتاً کوچک باشد، آیا در کوتاه مدت می‌توان مکانیزم قیمت‌گذاری بازار مبتنی بر فرمول را اتخاذ کرد؟

قیمت ها چگونه و توسط چه کسی تعیین می‌شود؟

تعیین سطح قیمت یا سقف قیمت؟ اعمال یارانه در خرده فروشی، عمده فروشی، ورودی پالایشگاه، پایانه واردات، سر چاه نفت یا دهانه معدن یا جای دیگر؟ قیمت‌گذاری فراسرزمینی یا تنوع جغرافیایی؟ آیا فرمولی برای تعیین قیمت وجود دارد؟ این فرمول رعایت می‌شود یا در عمل به حالت تعلیق درآمده است؟ آیا نهادی متولی تعیین قیمت است؟ آیا تصمیم برای تغییر قیمت‌ها مصوبه هیئت دولت است یا منوط به تصویب مجلس یا بسته به وضعیت سیاسی هر زمان توسط گروه‌های مختلف سیاسی اتخاذ می‌شود؟ آیا افزایش قیمت‌ها بسته به میزان آن (برای مثال تا ۱۰ درصد توسط وزارتخانه و بالای ۱۰ درصد توسط نخست وزیر) منوط به تصویب سطوح مختلف دولت است؟

رقابت و بازار

بازار چقدر در نقاط مختلف زنجیره تامین متمرکز است؟ آیا انحصارات منطقه‌ای وجود دارد، حتی اگر ظاهراً تعداد کافی تأمین کننده وجود داشته باشد؟ آیا یک شرکت ملی نفت یا هر تامین کننده سوخت دولتی دیگری بر بازار تسلط دارد؟ آیا پالایشگاه های ناکارآمد، شرکت های نفتی دولتی یا تامین کنندگان زغال سنگ دولتی با محدودیت های تجاری، مکانیسم‌های تحویل یارانه یا ابزارهای دیگر حمایت می‌شوند؟ آیا دسترسی شخص ثالث برای تسهیل ورود جدید، جلوگیری از تکرار غیر بهینه زیرساخت‌ها و کاهش هزینه‌ها تشویق می‌شود؟

چه کسی از کدام سوخت و برای چه منظوری استفاده می‌کند

آیا از بنزین یا گازوئیل به طور گسترده برای تولید برق استفاده می‌شود؟ (اگر چنین باشد، افزایش قیمت سوخت می تواند عرضه برق را تهدید کند). آیا بنزین عمدتاً توسط افراد ثروتمندتر استفاده می‌شود یا استفاده عام‌تری از بنزین توسط مشاغل کوچک و خانواده‌های طبقه متوسط و پایین وجود دارد؟ آیا نفت سفید یا LPG به طور گسترده برای پخت و پز استفاده می‌شود؟ آیا استفاده گسترده‌ای از نفت سفید برای روشنایی وجود دارد؟

تخلف‌های تجاری و بازارهای غیر رسمی

آیا بازارهای سیاه پررونقی شکل گرفته است؟ آیا قیمت های واقعی پرداخت شده توسط مصرف‌کنندگان در بازار سیاه (به دلیل کمبود سوخت) به طور قابل توجهی بالاتر از قیمت‌های رسمی است؟ اگر چنین باشد، افزایش قیمت‌های رسمی تأثیر منفی کمتری خواهد داشت. آیا کم فروشی (فروش کمتر از مقدار اعلام شده) امری عادی است؟ در جایی که کم فروشی بیداد می‌کند، اجرای قوانین علیه آن باعث کم شدن اثر افزایش قیمت‌های رسمی می‌شود. آیا قاچاق سوخت گسترده است؟ آیا انحراف سوخت‌های یارانه‌ای به سوی مصرف کنندگانی که واجد شرایط نیستند وجود دارد؟

شناخت ابعاد اجتماعی مسئله سوخت

آیا موضوعات عدم شفافیت، فساد، بده بستان‌های سیاسی، وجود یک دولت داخل دولت (شرکت‌های ملی نفت) در بحث یارانه در نظر گرفته می‌شود؟ آیا رسوایی‌هایی به دلیل انحراف بزرگ در تحویل یارانه رخ داده است؟ اگر مردم از فساد ناراضی باشند، از یک سو افزایش قیمت‌ها دشوار می‌شود اما از سوی دیگر، ممکن است بتوان مردم را متقاعد کرد که اصلاحات یارانه انرژی ، فساد و رانت را در سرمنشاء کاهش می‌دهد.

شناخت فضای جامعه و بازیگران متعدد، لازمه اصلاحات یارانه انرژی

شناخت صحیح محیط مورد مطالعه و روابط بین بازیگران برای ایجاد تغییرات و بهبود وضعیت بسیار مهم است. طرح پرسش از زوایای مختلف برای حامل‌های انرژی مختلف می‌تواند متفاوت باشد. حامل‌های سوختی که عمدتا یا در خودرو یا در گرمایش خانگی و روستایی و یا در نیروگاه برای تولید برق مصرف می‌شوند تا حدی متفاوت از حامل برق هستند. نوع تولید، نوع انتقال و اندازه‌گیری مصرف نهایی، نوع پرداخت وجه و جبران هزینه در مراحل مختلف زنجیره تولید تا مصرف، تنوع کاربردها و حجم تقاضا و تعدد بازیگران در این حامل‌ها متفاوت است و لذا پرسش‌های متفاوتی از زوایای دید مختلف برای هر کدام می‌توان مطرح کرد. بر اساس گزارش مذکور در بانک جهانی، پاسخ به پرسش‌های جامع برای هر حامل که منجر به شناخت صحیح فضای فعلی و مطلوب خواهد شد، لازمه بررسی و پیش‌زمینه اصلاح یارانه‌هاست./esmap.org