انتقال آب: چرا آری چرا نه ایران و چالش‌های توسعه پایدار

به گزارش زیست آنلاین، در روز چهارشنبه، ششم مردادماه جاری، شبکه تشکل‌های محیط زیست و منابع طبیعی همراه با کارشناسان، اساتید و فعالین محیط زیست، نشستی در کلاب هاوس با موضوع چالش انتقال آب بین حوزه‌ای برگزار کرد.
در این کلاب، چهار تن از کارشناسان به بیان نظرات خود پرداخته همچین به سولات دیگر حاضرین پاسخ گفتند.

طرح بحث با این دو پرسش شروع شد : 1- آیا جغرافیای ایران ناگزیر به انتقال آب است
2- فواید و مضرات پروژه‌های انتقال آب در ایران چه هستند؟ 11 اقلیم متفاوت

دکتر محسن موسوی، کارشناس سازه‌های هیدرولیک، در کلاب «. چالش انتقال آب بین حوزه‌ای » گفت: نگاه صفر و یک داشتن چه به مقوله سدسازی و چه انتقال آب اشتباه است. ایران با اقلیم متفاوت خود ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم متداول در دنیا را دارد و در مداری قرار گرفته است که نمی توان کشورهایی مثل هند، پاکستان و عراق را مشابه آن دانست.
کشور ما را از منظر تنوع اقلیم می توان با دو کشور مثل چین و آمریکا مقایسه کرد.این در حالی است که ایران یک چهارم این دو کشور وسعت دارد و دارای حالت مینیاتوری است. به این معنی که در هر ۳۱ استان ایران در آن واحد ۴ فصل داریم. شما در آمریکا می‌بینید که انتقال آب هوشمندانه صورت گرفته است. در چین هم چند کانال سراسری در کشور وجود دارد. اما کشور ما از نظر اقلیمی از آمریکا و چین پیچیده‌تر است. مسئله‌ای که در آمریکا و چین وجود ندارد این است که ما کشوری مذهبی هستیم و این مسئله باعث شده سالی ۴۰ میلیون زائر وارد شهر مشهد می‌شود. اما با مشهدی که نه رودخانه و نه آب دارد چه باید کرد؟ ما ۴ ابرشهر در داخل ایران داریم که هرکدام از این ۴ شهر با انتقال آب زنده‌اند؛ یعنی اصفهان، تهران، مشهد و تبریز. با تبریز که تقریبا تمام آب شرب آن از طریق انتقال آب تامین می‌شود می‌خواهید چه کار کنید؟
وی بیان کرد: در تاریخ کشور ما انتقال آب سابقه داشته است. قنات‌های ایجاد شده اکثرا از یک حوزه به یک حوزه دیگر است.

حکایت عجیب شهر مقصد

موسوی بیان کرد: این حرف درست است که هرچه آب وارد شهر مقصد شود شهر بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود. طرح‌های ناموق هم زیاد بوده است. ناموفق‌ترین آن دشت عباس است. برای سد کرخه یک انتقال آب تعریف شده است تا از طریق تونل دشت عباس در یک ترازی، آب را به ایلام در یک منطقه محروم منتقل کند. حال سد کرخه در بالادست آب ندارد و سال آینده هم احتمالا آب کمتری دارد. بنابراین یک فاجعه در دشت ایلام و دشت عباس رخ خواهد داد. ما باید حالت دینامیک داشته باشیم و هم انتقال بدهیم و هم اگر انتقال به ضرر است جلوی آن را بگیریم.
وی افزود: زاهدان در سیستان و بلوچستان یک مرکز سیاسی و نظامی محسوب می‌شود و بسیار شهر مهمی است و باید آن را حفظ کرد. زاهدان آب زیرزمینی ندارد. پس از زابل به آنجا آب منتقل شده است.
موسوی با اشاره به این که برای حیات سرزمینی نیاز است در بعضی مواقع آب‌هایی انتقال داده شود، گفت: در شمال کشور، هم از مازندران ۴ میلیارد متر مکعب آب و هم از گیلان ۴ میلیارد متر مکعب آب وارد دریا می‌شود. حال آمده‌ایم از مناطق خشکی مثل زنجان و کردستان آب را برای شبکه شالیکاری گیلان وارد کرده‌ایم. درواقع یک کار برعکس صورت گرفته است.
در ۲۰ درصد خاک ایران ۶۰ تا ۷۰ درصد منابع آبی محصور است. چه باید کرد؟ انتقال آب باید هوشمندانه و دینامیک باشد. شاید ۱۰ سال آب را منتقل و بعد از آن متوقف کنیم. فواصل مبدا و مقصد نیز در انتقال آب باید کوتاه باشد. من موافق نیستم از دریای عمان آب را به اصفهان بیاوریم. این انتقال آب‌ها ضرر دارد و به جایی نمی‌رسد.
موسوی گفت: درمورد خوزستان همه چیز را نباید با هم قاطی کرد. شما آب کارون بزرگ را حساب کنید بگویید چقدر آب دارد و چقدر انتقال داده است؟ و بعد در خشکسالی و ترسالی بگویید چقدر آب وارد شده و چقدر از آن منتقل شده است؟ کارون بزرگ حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب آب دارد و حجمی که انتقال داده شده ۱ میلیارد و ۲۰۰ متر مکعب است که حدودا ۵ درصد می‌شود.

شرایط اقلیم و تغییرات

این کارشناس سازه‌های هیدرولیک اظهار کرد: نکته آخر هم این است که تغییر اقلیم شرایط بسیار ناجوری بوجود آورده است که شاید بعضی طرح‌های انتقال آب موجود هم حذف بشود. این که گفتم باید دینامیک باشد همین است. چون بعضی طرح‌های انتقال آب بر اساس برفاب است. ما دیگر برفاب نداریم. امسال منطقه کوهرنگ ۴ تا ۵ درجه نسبت به سال گذشته گرم‌تر بوده است.
وی افزود: بنابراین درمورد سیستم‌های انتقال آب موجود باید تجدید نظر شود و درمورد آن طرح‌های در دست تحقیق نیز که دیگر قابلیت اجرا و پیگیری ندارد باید بازنگری کرد.

توازن تاب‌آوری زیست محیطی منطقه مبدا و مقصد

ناصر خلقی، کارشناس منابع آبی با اشاره به توانایی انتقال آب با توجه به هواشناسی و ویژگی‌های طبیعی ایران، گفت: در مسائل محیط زیستی بحثی داریم به اسم تاب آوری زیست محیطی. تاب آوری زیست محیطی به این معنا است که می‌توان انتقال آب انجام داد و برای هر مسئله‌ای تامین آب کرد، ولی باید دید که محیط زیست منطقه مبدا و مقصد تاب‌آوری و توان انتقال آب را دارد یا خیر. یعنی نباید ساده به این مسئله فکر کنیم که یک جا آب ندارد و ما آب را منتقل می‌کنیم.

وی عنوان کرد: دو سه سال پیش شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی و آب و فاضلاب از پروفسور اشک تراب، مدیر عامل آب کالیفرنیای شمالی، دعوت به عمل آمد. صحبت با ایشان بر سر مسئله انتقال آب شد و وی ایالت کالیفرنیا را در راستای تامین آب مثال زد. بزرگترین اقیانوس دنیا یعنی اقیانوس آرام اطراف کناره‌های غربی ایالت کالیفرنیا قرار دارد. این ایالت به تنهایی پنجمین اقتصاد قدرتمند دنیا است. مسئولین آب کالیفرنیا می گفتند ما هم پول و هم امکانات و تکنولوژی این را داریم که آب را شیرین کنیم و به قسمت‌های مرکزی و جنوبی کالیفرنیا که با مشکل آب روبرو هستند منتقل کنیم. ولی ما این کار را نکردیم. در عوض تمام زیرساخت‌های آبی شهرهای بزرگ مثل لس آنجلس و سن دیگو را تغییر دادیم. چمن‌ها را حذف کردیم. سازه‌ها را به گونه‌ای طراحی کردیم که آبی از پیاده‌روها جاری نگردد و همه زهکش شده و وارد کانالهای مختلف بشود. شهرداری‌ها مدام به تمام آبریزها و ادارات، سازمان‌ها و خانه‌های مردم سر می‌زنند و حتی تا سیفون دستشویی‌ها را هم کنترل می‌کنند که میزان برداشت آب آن‌ها مثل سابق نباشد. آن‌ها این کار را در یک پروسه ۲۰ ساله انجام دادند. باید دقت کرد که مدل‌های هیدرولوژیکی کالیفرنیا مشابه با مناطق خشک و نیمه خشک ایران است.

وی با اشاره به صحبت محسن موسوی در خصوص این که ایران از دیرباز از طریق قنات طرح‌های انتقال آب داشته است، گفت: در خصوص قنوات، باید توجه کرد که حوزه‌های هیدرولوژیک منطبق با حوزه‌های هیدروژئولوژیکی نیستند. این مخروط افکنه در بیشتر مواقع در قنات‌ها در یک حوزه آبریز قرار دارند.
خلقی اظهار کرد: رییس اداره بهره‌برداری فاضلاب شهر تهران بزرگ می‌گوید ۳۰۰ میلیون متر مکعب کسری آب شرب داریم و می‌خواهیم این کسری را از طریق انتقال آب‌های سطحی تامین کنیم. اگر این آب از البرز می‌خواهد تامین شود کسانی که در استان البرز هستند حقابه‌ زیست محیطی برایشان مهم نیست؟

روش های قدیمی

وی افزود: ما چاه‌هایی را هر طور شده است در آبخوان‌ها می‌زنیم تا آب شرب مردم را تامین کنیم. این شکل تامین آب طرز تفکری بسیار ایستا، فاقد دینامیسم و بدون در نظر گرفتن چهارچوب‌های مدیریتی در منابع آب است.
خلقی گفت: اگر اقدامات وزارت نیرو در تعادل بخشی با مشکل روبرو شده و نتوانسته آب را برای شرب و کشاورزی تصفیه کند، نتوانسته جلوی افزایش بهره برداری بیش از حد چاه‌های کشاورزی را بگیرد، نتوانسته از هدر رفت ۲۷ تا ۳۰ درصد آب در شهرهای بزرگ استان خراسان رضوی جلوگیری کند، نتوانسته ۴۰ تا ۵۰ درصد نشت آب چاه‌ها به سمت روستاها را کنترل کند، دلیل بر این نمی‌شود که از ۱۱۰۰ کیلومتر آنطرف‌تر ۱۲۰ میلیون متر مکعب آب را با متر مکعبی ۳ یورو وارد خراسان کند.

بررسی همه جانبه

علی دهنوی، استاد دانشگاه رشته مهندسی محیط زیست با طرح این سوالات که برای چه مصارفی و تا چه حد می‌توانیم آب را انتقال بدهیم و آیا باید طرح‌های انتقال آب را صفر و یکی ببینیم یا هرموردی را به طور خاص بررسی کنیم؟ گفت: مثل هر پروژه دیگری در حوزه منابع آب نمی‌شود صفر و یک نگاه کرد. این پروژه‌ها می‌تواند با بررسی همه جانبه در مواردی منطقی باشد. امروز در دنیا بحث ارزیابی زیست محیطی می‌تواند یک مبنای درستی برای این پروژه‌ها باشد.وی افزود: پیش بینی این است که اگر طرح آمایش سرزمین در کشور به صورت کلان انجام شود، کارشناس‌ها بر آن اتفاق نظر داشته باشند و متناسب با پتانسیل‌های هر منطقه بررسی جامع انجام شود، آن وقت بحث‌های انتقال آب بین حوزه‌ای می‌تواند در آن دیده شود. البته نه به آن صورت که دینامیک باشد. چون اگر شما آب را انتقال دادی و توسعه شکل گرفت نمیتوانی آب را قطع کنی، چرا که تبعات اجتماعی زیادی خواهد داشت.

دهنوی با اشاره به این که در خصوص انتقال آب هیچ نسخه واحدی وجود ندارد، گفت: بنابراین شاید در شرایطی بتوان آب را انتقال داد و در شرایطی خیر، اما انتقال آب بین حوزه‌ای نباید باعث گسترش مصرف و تقاضای بیشتر آب شود. یعنی اگر قرار باشد چرخه معیوبی ایجاد کند اجرای آن منطقی نیست.

وی افزود: نکته بعد کوچ جمعیت است. اگر با هر روشی که وجود دارد تامین آب صورت نگیرد، آثار و تبعات کوچ جمعیت به مراتب بیشتر از انتقال آب بین حوزه‌ای خواهد بود. اطلاع دقیق دارم که بخشی از جمعیت یک سری از شهرها مثل اصفهان، کرمان و خوزستان به شمال کشور مهاجرت کرده‌اند. این یک زنگ خطر بزرگ است.

دهنوی در خصوص راهکار جایگزین بیان کرد: ۳۰ درصد از محصولات کشاورزی ما از مرحله برداشت تا مصرف آب هدر می‌دهد. درواقع از ۹۰ میلیارد متر مکعبی که مصرف می‌شود ۲۷ میلیارد متر مکعب آن مفید است. شما اگر همین را مدیریت بکنید خیلی از راه‌های دیگر منتفی است. ما یکی از کشورهایی هستیم که در مصرف غذایی اصراف زیادی داریم و این یعنی هدررفت منابع آبی که مصرف شده است.

راه دیگر دفع بخش قابل توجهی از فاضلاب‌ها و بازگردانی آن‌ها است. یک مسئله دیگر هم این است که پس از ۴۰ سال باید از خودکفایی کشاورزی دست بکشیم. ما باید بخشی از محصولات آب‌بر را وارد کنیم، نه این که آن محصول را تولید و صادر کنیم.

در محیط زیست مطلق‌گرایی نداریم

افشین دانه‌کار، استاد محیط زیست دانشگاه تهران در کلاب «چالش انتقال آب بین حوزه‌ای» با اشاره به این که در مدیریت محیط زیست به هیچ وجه مطلق‌گرایی نداریم، گفت: مدیریت محیط زیست شکلی از مدیریت سازشی است. مدیریت سازشی خود را با آستانه‌ها هماهنگ می‌کند. این را باید توجه کنیم که فقدان نگاه مدیریت هماهنگ با طبیعت است که ما را به این وضعیت اسفناک رسانده است.

وی بیان کرد: دوستان در این اتاق به سندهای آمایش سرزمین اشاره کردند. باید توجه کرد که سند آمایش سرزمین به شیوه‌های مختلفی تهیه می‌شود. در سابقه‌ای که وجود داشته سندهای آمایش توجه چندانی به ظرفیت‌های محیطی نداشتند و فقط به دنبال توزیع جمعیت و فعالیت در کشور بر اساس تجمع‌ها و تمرکزهایی که وجود داشته بوده است.
نزدیک به دو دهه است که آمایش سرزمین مبتنی با ارزیابی توان اکولوژیک شده است و ظرفیت‌ها و محدودیت‌های محیطی مبنایی برای توزیع جمعیت و فعالیت است. وقتی از ارزیابی توان اکولوژیک صحبت می‌کنیم یعنی در هر بخش از سرزمین سرمایه و موجودی طبیعی ما چه هست و چطور باید خود را با آن منطبق کنیم. در نگاه ارزیابی اکولوژیک، انتقال آب بین حوزه‌ای جایی ندارد.

حقوق بین نسلی

دانه‌کار گفت: از طرف دیگر مسائل محیط زیستی مسائلی هستند که به حقوق اجتماعی و زیست‌مندان مرتبط است و این حقوق بین نسلی است؛ یعنی یک مسئولیت اجتماعی نسبت به همنوع، طبیعت و موجودات زنده برای امروز و آینده. از نگاه تامین حقوق اجتماعی هیچ متخصص محیط زیستی نمی‌تواند این را تاب بیاورد که در بخشی از کشور ما افرادی زندگی کنند و در مضیقه آب قرار بگیرند. به همین دلیل ناگزیر هستیم برای نیازهای آبی مردم در اقصی نقاط کشور مسئولانه فکر کنیم. ما هم به مدیریت تولید در آب و هم به مدیریت مصرف در آب نیاز داریم. سالها است که تمرکز بر مدیریت تولید در آب بوده و مدیریت در مصرف آب که یک کار زمان‌بر اجتماعی است مورد غفلت قرار گرفته است.

https://zistonline.com/vdchmvn6.23nmvdftt2.html

انتقال آب: چرا آری چرا نه/ ایران و چالش‌های توسعه پایدار