خراسان شمالی از جمله استان هایی است که با خشکسالی های پیاپی و کمبود منابع آب دست و پنجه نرم می کند خشکسالی هایی که بسیاری از قنوات موجود در استان را دچار کم آبی کرده و از سوی دیگر نیز کم توجهی به حفظ و نگهداری قنوات این روند را تشدید کرده است.
تاریخ انتشار :چهارشنبه ۱ مرداد ۱۳۹۳ ساعت ۱۲:۱۸
کد مطلب : 33440
عرصه های وسیعی از پهنه فراخ فلات قاره ایران را سرزمین های کویری و بیابانی تشکیل می دهد. در کویر آب نیست، اما تا چشم کار می کند، زمین صاف و مسطح هست. از دیگر سو، در کوه و کوهپایه که باز هم در این سرزمین کم نیست؛ زمین مناسب کشت و زرع به ندرت یافت می شود، اما آب به قدر کفایت پیدا است.
این چنین بود که ایرانیان باستان با درک صحیح شرایط زیستی خود و محیط پیرامون به ابداعی دست زدند که تمدن کهن آنان را قوام و دوام بیشتری بخشید؛ آنان با حفر قنوات پر شمار که به سان چاه هایی افقی، آب را از سفره های زیرزمینی به کیلومترها دورتر انتقال می دهد، زمینه گسترش آبادانی را نه تنها در سرزمین مادری خویش، که در تمدن های همسایه خود نیز فراهم آوردند.
مرگ تدریجی قنات ها
همین چند وقت پیش بود که در فرصتی کوتاه، صحبت با یکی از پیران سپیدمو و شیرین لهجه خراسان شمالی، تلنگری شد تا از زخم کهنه کسانی بگویم که حیات فردی و اجتماعی شان به قنات وابسته است؛ آن جایی که وی، مرا مخاطب خود قرار داد و پرسید:"این درد را کجا باید برد؟!" رنج او هم از آن رو بود که قنات ها را در شرف نابودی می دانست و سازمان های مسئول و دخیل در قضیه را کم توجه به موضوع می دید.
حاج غلامرضا نبی پور که به گواه شناسنامه اش تاکنون باید ۹۱ بهار را به چشم دیده باشد و البته خودش تأکید دارد که سجل او را چهار سال دیرتر گرفته اند؛ از خاطرات تلخ و شیرین سالیان گذشته خود برایم گفت و در این حکایت ها، نقبی هم زد به پیشینه کهن حفر قنات در این خطه؛ استادکار پیر ما ۶۰ سال پیش و زمانی که پدر مرحومش به عنوان مسئول تقسیم آب قنات، کلنگش را زمین گذاشت و حرفه آبا و اجدادی را برای پسر به ودیعه گذارد، نظارت بر لایروبی کاریز را عهده دار شد، اما اینک از کم توجهی مسئولان به لایروبی، حفظ و احیای قنوات، سخت گلایه مند است.
به گفته او هر سال که می گذرد، شمار رشته قنات های حتی بزرگ و معروفی که به علت بی توجهی و لایروبی نشدن، خشکیده شده و هرگز به حالت اول باز نمی گردد، بیشتر می شود و میزان آبدهی بخشی از آن ها نیز که به عنوان مثال، در سال های گذشته بیشتر از ۶۰۰ لیتر در ثانیه بوده، اکنون به کمتر از ۱۵۰ لیتر رسیده است.
پیرمرد کویرنشین و دریادل گزارش ما که برخی کارهای انجام شده در سال های گذشته برای لایروبی قنات ها را تشریفاتی و ظاهرسازی در مظهر قنات ها توصیف می کرد، گلایه داشت که لایروبی چاه ها به فراموشی سپرده شده و در اثر آن، از درآمد مردمان زراعت کار کاسته شده است.
وی تاکید می کرد: دائم می گویند که از دریا برای زراعت مردم آب می آوریم، ولی اگر همین قنات ها به خوبی لایروبی شود، به آب خزر و بحر عمان نیازی نداریم.
به باور او، موقوفه و شراکتی بودن مالکیت بعضی قنات ها، خرده مالکی و کمبود بودجه از جمله مهم ترین موانع حفظ و احیای این سازه های آبی کهن محسوب می شود. او در عین حال از یاد نبرد که تصریح کند: صدور مجوزهای فراوان حفر چاه های عمیق برای اندک قنات های دایر فعلی کمرشکن شده است.
او که حفر چاه های متعدد در حریم بعضی قنوات را بلای جان آن ها قلمداد می کرد، ترجیح می داد که از مثال گرگ و میش برای توصیف رابطه چاه و قنات برای تفهیم بهتر موضوع به من کمک بگیرد!
چرا قنات؟!
اگر چه قنات از جمله شاهکارهای مهندسی ایرانیان محسوب می شود و نیاکان ما در ۳۰ قرن گذشته هزاران رشته کاریز در اقصی نقاط این سرزمین حفر کرده اند، اما در حال حاضر می توان ردپای این میراث حیات بخش را در بیشتر از ۳۰ کشور به عینه مشاهده کرد. اما تأثیر مثبت چه عوامل یا به عبارت بهتر، کدام مزایا باعث شده است که این فن و هنر در چنین عرصه وسیعی گسترده شود؟
محمد درویش، فعال محیط زیست و مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط زیست کشور در گفتگو با خبرنگار مهر، در پاسخ به این پرسش می گوید: مهم ترین ویژگی قنات این است که حجم برداشت و تغذیه سفره های زیرزمینی را در همان روند طبیعی آن ها حفظ می کند و موجب می شود که با معضل افت سطح آب های زیرزمینی مواجه نشویم.
وی با اشاره به بحران هایی نظیر فرونشست زمین در بعضی دشت ها در اثر شدت گرفتن برداشت آب با موتور پمپ در چاه های عمیق، تداوم بهره برداری مناسب از قنوات را در پیشگیری از گسترش چنین پدیده هایی ضروری قلمداد می کند.
وی اضافه می کند: قنات، سازه ای سازگار با محیط زیست است و در آن از هیچ نوع انرژی فسیلی یا الکتریکی برای استخراج آب از دل زمین استفاده نمی شود.
وی با اشاره به استحصال سالانه قریب به ۹ میلیارد مترمکعب آب از قنات های کشور، در مورد از دست رفتن قنات ها به علت رواج روزافزون کاربرد موتور پمپ ها و حفر چاه های عمیق در بالادست حوضه های آبریز هشدار می دهد و از قنات مشهور"همت آباد" یزد به عنوان نمونه ای از قنات های پر آب گذشته اما از دست رفته کنونی یاد می کند.
این عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سازمان جنگل ها و مراتع که پژوهش های زیادی در زمینه آبخوان داری و مدیریت بهینه منابع آب انجام داده است، ضمن اظهار نگرانی از برداشت بی رویه آب از دشت های مرکزی کشور که به گفته او بسیار بسیار بیشتر از حجم آب دریافتی آن ها است، نابودی آبشخور جانداران، تشدید معضل فرسایش بادی و هجوم ریزگردها را از پیامدهای کم توجهی به این مسئله عنوان می کند.
درویش علاوه بر ذکر ارزش های اکولوژیکی قنات، نکته مهم دیگری را هم گوشزد می کند و آن هم ارزش های فرهنگی این سازه تاریخی است. وی معتقد است: قنات از کهن زادبوم های فرهنگ ایران است و نه تنها برای گردشگر خارجی، بلکه حتی برای نسل جوان ایرانی هم جذاب است و نوعی شگفتی و در واقع، شاهکار معماری آب محسوب می شود و می تواند سالانه افراد زیادی را برای دیدن این جاذبه به خود جلب کند که البته این خود نیازمند توجه و سرمایه گذاری است.
همه تهدید و تحدید کننده های قنوات
اگر چه جهانیان به پیشگام بودن ایرانیان در ابداع تکنیک حفر قنات و تکامل پیوسته آن اذعان دارند و تأسیس مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی به عنوان سازمانی وابسته به یونسکو، آن هم در شهر قنات ها و بادگیرها، یزد، تأکیدی بر این موضوع است، اما امروزه بیم آن می رود که در صورت کم توجهی متولیان و تشدید عوامل تهدید کننده حیات قنوات، این سازه های تاریخی کارکرد اصلی خود را از دست بدهد.
علی اصغر سمساریزدی، مدیر پیشین مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی، حدود یک دهه پیش و قبل از تشکیل این مرکز در کتاب خود با عنوان"تدوین تجربیات خبرگان قنات" ضمن ثبت و ضبط تجربیات کارشناسان و استاد کاران سنتی و کارآزموده قنات، در مورد متروکه شدن قنوات و مهاجرت تدریجی روستاییان و کشاورزان به شهرها و تهدیدی که از این ناحیه متوجه سامان اقتصادی و اجتماعی کشور است، هشدار داده است.
وقتی با مجید لباف، کارشناس این مرکز درباره وضعیت عمومی قنات های کشور و مهم ترین عوامل تهدیدکننده آن ها به گفتگو نشستیم، وی در ابتدا با اشاره به فعال بودن حدود ۳۲ هزار رشته قنات در ایران گفت: در کنار عوامل طبیعی مثل سیل، زلزله و خشکسالی، موارد دیگری مثل توسعه مناطق شهری و صنعتی، آلودگی در اثر نشت فاضلاب خانگی، صنعتی و بیمارستانی و از همه بیشتر و مهم تر، حفر چاه های عمیق، ادامه حیات قنات ها را تهدید می کند.
وی که استان های خراسان، یزد، کرمان و اصفهان را در صدر فهرست استان های برخوردار از قنات برمی شمرد، افزود: طی دو دهه ابتدایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی روند حفر چاه های عمیق شدت گرفت و با این کار بخشی از قنات های کشور خشک شد، اما از آن پس و به دنبال نظارت های انجام شده، از این روند ممانعت به عمل آمد که در نتیجه، برخی از این قنوات دوباره پر آب شد.
اما آیا یک فناوری چند هزار ساله همانند قنات جوابگوی نیاز بشر قرن بیست و یکمی هست و باید به همان شیوه سابق حفظ و بهره برداری شود؟ لباف در این باره هم معتقد است: دست نخورده باقی ماندن فناوری حفر قنات طی هزاره های پیشین یکی از دلایل موثر در قرارگیری این سازه تاریخی آبی در فهرست میراث ناملموس بشری است، اما باید توجه داشت که با وجود قدمت و پیشینه کهن قنات هنوز هم می توان روی این فناوری حساب باز کرد.
به باور وی، باید با تلفیق شیوه های کهن و جدید یعنی احیای قنات ها و توسعه روش های نوین مصرف آب در بخش کشاورزی مثل طرح های آبیاری تحت فشار، مصرف آب را بهینه کرد.
لباف با اشاره به مشکلات ناشی از کمبود آب که بر توسعه بخش کشاورزی تأثیر نامطلوب داشته است، تأکید می کند: باید علاوه بر تخصیص اعتبارات احیا و مرمت قنوات، هم زمان طرح های نوین مصرف بهینه مثل آبیاری تحت فشار را به اجرا گذاشت و در واقع علاوه بر توسعه بهره برداری از روش های نوین آبیاری، میراث سنتی نیاکان خود را نیز حفظ کنیم.
کورسوی امید برای افق تاریک کم آبی
در شرایطی که بسیاری از استان های کشور ازجمله خراسان شمالی با خشکسالی های پیاپی و کمبود منابع آب دست و پنجه نرم می کنند، احیای قنات ها می تواند به مثابه گامی بلند در توسعه کشاورزی، اشتغال زایی در روستاها و تأمین امنیت غذایی جامعه قلمداد شود.
بد نیست بدانیم که بسیاری از استان ها سالانه با حجم زیادی کسری مخازن آب رو به رو هستند و کارشناسان از این وضعیت به بحران آب یا افق تاریک منابع آب و کابوس هولناک بی آبی در کشور یاد کرده اند.
با این اوصاف، حفظ، مرمت و احیای قنوات ضرورتی دوچندان یافته است. از همین روست که دولت و مجلس با درک اهمیت موضوع، سالانه ردیف بودجه خاصی برای این منظور اختصاص می دهند.
به استناد گزارش دفتر مدیریت بهره وری منابع آب وزارت جهاد کشاورزی، تنها بین سال های ۷۷ تا ۹۰ در مجموع ۲۷ هزار و ۱۵۶ رشته قنات در کشور با هزینه کلی افزون بر دو هزار میلیون ریال لایروبی شده است.
این گزارش که شمار قنات های دایر را هم ۳۶ هزار رشته با آبدهی سالانه هشت میلیارد مترمکعب و سطح زیر پوشش ۷۰۰ هزار هکتار اراضی زراعی عنوان می کند، به تأثیر منفی خشکسالی سالیان اخیر و بهره برداری از چاه های بدون پروانه بر قنات ها اذعان دارد؛ مسئله ای که به اعتقاد تنظیم کنندگان گزارش باعث شده است که حدود ۴۰ درصد قنوات کشور با کاهش حجم آبدهی رو به رو شوند.
در چنین شرایطی، کارشناسان با یادآوری تعداد زیاد قنوات و محدودیت اعتبارات این وزارتخانه، به اهمیت موضوع جلب مشارکت مردمی در اجرای پروژه های مرمت و احیای قنات ها اشاره دارند و از ضرورت ارائه خودیاری و کمک های مردمی برای این منظور سخن می گویند.
قنوات خراسان شمالی چشم به راه اعتبارات مکفی احیا و مرمت
خشکسالی سالیان اخیر بسیاری از قنوات دایر در خراسان شمالی را دچار کم آبی کرده است. از سوی دیگر، کم توجهی به حفظ و نگهداری قنوات نیز این روند را تشدید کرده است. به همین دلیل باید مرمت و لایروبی آن ها در اولویت مالکان و بهره برداران قرار گیرد تا ظرفیت آب دهی خود را از دست ندهند. البته بسیاری از بهره برداران قنوات به علت دشواری های معیشتی، قادر به تأمین منابع مالی لازم به منظور مرمت و لایروبی نیستند و خواهان مشارکت دولت در این فعالیت عمرانی هستند؛ به همین دلیل، هر ساله اعتباراتی برای این منظور در لوایح بودجه سنواتی در نظر گرفته می شود.
به گفته مدیر امور فنی مهندسی و آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی، ۷۱۴ رشته قنات در استان با مجموع آبدهی سالانه ۱۰۸ میلیون مترمکعب وجود دارد و هر سال اعتباراتی از محل اعتبارات تملک دارایی های این سازمان به علاوه اعتبارات ملی برای مرمت و لایروبی بخشی از آن ها اختصاص می یابد.
غلامرضا حجی پور در گفتگو با خبرنگار مهر، ضمن یادآوری اعتبارات خوبی که در پی سفر با برکت مقام معظم رهبری به استان برای بخش آب و خاک کشاورزی پیش بینی شد، اظهار امیدواری کرد که با تخصیص کامل این بودجه، جهشی را در روند مرمت و احیای قنوات استان شاهد باشیم و بخش زیادی از نیاز بهره برداران در نقاط کم آب استان به منابع پایدار آب قنوات تأمین شود؛ بهره بردارانی که به گفته حجی پور شمار آن ها در استان به ۱۷ هزار و ۱۰۲ نفر می رسد که بیشترین آن ها در اسفراین و کمترین این تعداد در بجنورد سکونت دارند و حدود ۳۱ هزار هکتار اراضی زراعی و باغی خود را با آب قنات آبیاری می کنند.
وی با بیان این که برای مرمت و لایروبی هر قنات به طور میانگین ۳۰۰ میلیون ریال احتیاج است، قنات های کلاته محمدرضاخان در شهرستان فاروج و قنات شوقان و طبر در شهرستان جاجرم را جزو پر آب ترین قنات های خراسان شمالی برمی شمرد که سال ها است به سفره های روستاییان و کشاورزان این مناطق رونق و برکت می بخشند.
قنات های تاریخی خراسان شمالی در فهرست انتظار ثبت ملی
کاریز یا قنات به عنوان ابتکار بی نظیر پیشینیان ما در تأمین احتیاجات حیاتی جمعیت روزافزون جامعه آن روزگار، هنوز هم از نقش انکارناپذیری در این حیطه برخوردار است و برابر آمارها، سالانه نزدیک به ۱۳ درصد از مجموع برداشت آب از منابع زیرزمینی در کشور را به خود اختصاص می دهد.
با این وجود، با روند کنونی خشکیدن قنات ها در اثر عوامل طبیعی و انسانی، بیم آن می رود که این سرمایه عظیم و یادگار ارزشمند هزاران ساله رفته رفته خود نیز به تاریخ بپیوندد. در شرایطی هم که تزریق قطره چکانی اعتبارات سنواتی نگهداری و لایروبی قنات ها نتوانسته است رضایت غالب مالکان و بهره برداران را جلب کند، احیای ظرفیت گردشگری قنات های شاخص نیز که موضوع تفاهم نامه مشترک سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و وزارت جهاد کشاورزی و با مشارکت وزارت نیرو بوده، در پیچ و خم فرآیندهای بروکراتیک به کندی پیش می رود.
گویا سال ۹۱ بود که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور، تفاهم نامه ای را با وزارت جهاد کشاورزی به امضا رساند که براساس آن مقرر شد با همکاری وزارت نیرو، قنات های شاخص کشور که ویژگی های خاصی دارند، شناسایی و احیا شوند و از ظرفیت آن ها برای جذب گردشگر استفاده بهینه به عمل آید.
اما آیا در خراسان شمالی هم قنات هایی داریم که بتوان آن ها را شاخص دانست و قابلیت جلب سیاحان را داشته باشد؟ مدیر امور آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان با اعتقاد به این که در واقع تمام قنات ها جزو میراث فرهنگی ما محسوب می شوند، از قنات چارچوبه در جنوب استان با نزدیک به ۴۰۰ سال قدمت به عنوان یکی از این سازه ها یاد می کند که در بخشی از بنای آن هم از چوب درختان ارس استفاده شده است.
اینک نیز این قنات برای ثبت در فهرست کشوری به منظور تسهیل در حفظ و احیای آن پیشنهاد شده است و حتی کارشناسانی از وزارت جهاد کشاورزی و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از آن دیدن کرده اند، اما گویا هنوز این تلاش ها به نتیجه ملموسی نرسیده است.
قنات، مشکل گشای کهن
به هر حال، معضل کم آبی و خشکسالی های پیاپی که خراسان شمالی را نیز همانند اکثر نقاط کشور متأثر ساخته است، می طلبد که توجه به قنات ها به عنوان تأمین کننده بخشی از منابع آب لازم برای توسعه فعالیت های کشاورزی و تأمین استقلال و امنیت غذایی جامعه در کانون تمرکز مسئولان قرار گیرد.
فراموش نکنیم که همین اواخر، رضا نعیمی، معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی با اشاره به کاهش شدید حجم آب ذخیره شده پشت سدهای استان و خشکیدن سدی مثل چری عنوان کرد: سدهای خراسان شمالی طی یک دهه اخیر از زمان ساخت و بهره‌برداری آنها، چنین شرایط سختی را به لحاظ کم آبی نداشته‌اند.
از سوی دیگر، حفظ و حراست از قنات ها به عنوان سازه هایی تاریخی برای نسل های آتی به عنوان بخشی از میراث کهن نیاکان ما اهمیت ویژه ای می طلبد. البته جهانیان هم با درک اهمیت موضوع، در این مسیر گام هایی برداشته اند. کمتر از یک ماه پیش بود که سند ثبت جهانی نظام کشاورزی مبتنی بر قنات به عنوان میراث مهم کشاورزی جهان از سوی سازمان خواربار جهانی(فائو) و یونسکو به ایران تسلیم شد.
محمود حجتی، وزیر جهاد کشاورزی در این مراسم، ایجاد و معرفی نظام کشاورزی مبتنی بر استحصال آب به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک را یکی از خدمات برجسته ایران به میراث جهانی کشاورزی دانست.
وی با بیان این که نظام کشاورزی مبتنی بر آب قنات تبلور مشارکت و همسویی جوامع محلی برای دستیابی به الگوهای درونزای معیشت و توسعه پایدار است، گفت: این نظام علاوه بر تأمین امنیت غذایی، چشم‌اندازهایی برجسته به لحاظ زیبایی شناسی، تنوع زیستی، دانش بومی و غنای فرهنگی ترسیم کرده است.
وزیر جهاد کشاورزی این میراث مهم جهانی را تجلی بخش روند تکامل همزیستی بشر با محیط اطراف خود و نمادی از جامع‌نگری در مدیریت بهینه منابع آب و خاک عنوان کرد.
وی اضافه کرد: ارزش نظام‌های کشاورزی شناسایی شده به عنوان میراث جهانی کشاورزی تنها به گذشته تعلق ندارد، بلکه الهام بخش فن آوری های امروزی بوده و ثروتی بزرگ برای نسل‌های آینده بشری به شمار می‌رود.
کویر جایگاه مردمانی اهل قنوت و قناعت و قنات است؛ قنات هایی شگفت آور و سازه هایی حیات بخش؛ و مردمانی صبور و سختکوش که قنات ها را به عنوان چکیده و ثمره نبوغ و دانش هزاران ساله ایرانیان در فنون مرتبط با مهندسی آب، پاسبانی می کنند، اما همان ها نیز از این که گاهی اوقات، کمک های دولت برای احیای قنات ها"مثل گلوله برف تا رسیدن به بهره برداران اصلی آب می شود" ناخرسندند. به راستی که دغدغه های اینان ستودنی است و حرمت نهادن به حریم قنات ها، پاسداشت میراثی چند هزار ساله...
https://zistonline.com/vdcdzo0s.yt0so6a22y.html
zistonline.com/vdcdzo0s.yt0so6a22y.html
آخرین عناوین
پربيننده ترين
تمام حقوق محفوظ بوده و استفاده از مطالب
سایت با ذکر منبع بلامانع است.