زخم انتقال آب بر تن رودخانه بیرگان

دشتی با باغ‌های پربار، دامنه‌هایی سبز و چشمه‌هایی پرآب که هزاران سال حیات‌بخش رود اسطوره‌ای کارون بوده است. تصویری قدیمی از دشت بیرگان در شهرستان کوهرنگ استان چهارمحال و بختیاری که اکنون چشمه‌هایش خشکیده، رودخانه‌اش نیمه جان است و مردمش نگران چرا که روی همین رود نیمه‌جان هم قرار شده سدی بسازند و آبش را به جایی دیگر ببرند.

بیرگان در شرق رشته کوه زردکوه بختیاری در ۲۳ کیلومتری شهر چلگرد قرار دارد. راه دسترسی به این منطقه از دو مسیر خوزستان به کوهرنگ (مسجدسلیمان – بازفت- بیرگان-شهریاری) و همچنین در مسیر فارسان به کوهرنگ (جاده بیرگان ۵ کیلومتر قبل ازشهرچلگرد) است. بیرگان دشتی حاصلخیز در منطقه‌ای کوهستانی است که در میان قله‌های سر به فلک کشیده قرار گرفته و دارای طبیعتی بسیار زیبا و منحصر به فرد است. این منطقه بسیار سرسبز و تماشایی دارای ۱۹ روستا بوده و شغل اصلی مردم آنها کشاورزی، باغداری و دامداری است. دهستان و دشت بیرگان بخشی از شهرستان کوهرنگ است و در دامنه های شرقی زردکوه و دامنه کوه زرآب با مرکزیت روستای شهریاری قرار دارد.

چشمه‌های فراوان و پرآب این منطقه سبب شده بود این منطقه مولد آب طبیعت، تمدن کارون و حیات وحش چهارمحال بختیاری و جلگه خوزستان محسوب شود. چشمه خروشان مروارید در این میان همواره آوازه‌ای بلند در تاریخ هزاران ساله ایل بختیاری و ساکنان این منطقه داشته و از سرشاخه‌های معروف کارون بوده است. مردم این منطقه طوایفی از ایل بختیاری هستند که عموما در گذشته از ابتدای بهار تا ابتدای پائیز در دشت زیبای بیرگان به کشاورزی و باغداری و سکونت می‌پردازند. برخی خانواده‌ها در زمستان‌های بسیار سرد در این منطقه می‌مانند و برخی، در زمستان به خوزستان یعنی شهرهای مسجدسلیمان و شوشتر کوچ می‌کنند. کشاورزی و باغداری که در منطقه بیرگان سابقه ای هزاران ساله دارد بر پایه استفاده از آب چشمه‌های فروان این منطقه از جمله چشمه مروارید استوار بوده است.

کرامت حافظی، فعال محیط زیست درباره اثرات زیست‌محیطی سد و تول سوم کوهرنگ می‌گوید: شرایط کنونی منطقه با گذشته بسیار متفاوت است. از زمان حفر تونل ۲۴ کیلومتری کوهرنگ سوم در منطقه کوهرنگ، چشمه مروارید و چشمه‌های فراوان کوه زرآب در دشت بیرگان، دشت زرین، نصیرآباد و منطقه نعل اشکنان کوهرنگ خشکیده و از میان رفته‌اند. به گونه‌ای که دیگر منطقه بیرگان مولد آب نیست و ساکنان منطقه تنها با اتکا به رودخانه نیمه‌جانی که از بالادست وارد دشت بیرگان می‌شود معیشت می‌گذارانند.

چشمه خشک شده بیرگان
وی تصریح می‌کند: پس از خشک شدن چشمه مروارید، با دستگاه پمپاژ آب رودخانه را در مسیر گذشته نهرهای کشاورزی چشمه مروارید رها کرده‌اند تا جوی‌های باستانی چشمه مروارید خشک نشوند و باغات و کشتزارها نخشکند. در واقع، به جای چشمه‌های بیرگان و چشمه مروارید که زمانی رود بیرگان را پر آب و خروشان می کردند اکنون با قطع مسیر این چشمه‌ها به علت حفاری تونل ۲۴ کیلومتری کوهرنگ سوم، رودخانه نیمه جان بیرگان با پمپاژ تامین کننده آب مسیر چشمه مروارید شده است.

طرح انتقال آب بیرگان فاجعه ملی است

ورودی تونل کوهرنگ سوم (بیرگان) از روستای چم‌آباد-شهریاری منطقه بیرگان آغاز و به طول ۲۴ کیلومتر آب رودخانه بیرگان را از سرشاخه‌های کارون با عبور از زیر کوه زرآب و منطقه نعل اشکنان به خروجی تونل سوم کوهرنگ در منطقه روستای سیلگاه موسی آباد متصل می‌کند. در طول این مسیر، در ارتفاع ۲۲۰۰ متری از سطح دریا تونلی عرضی با قطر حدود ۵ متر است با قطع مسیر چشمه‌ها و شاهرگ آب‌های منطقه باعث ویرانی منطقه شده است. به طوری که عملیات حفاری این تونل ۲۴ کیلومتری با قطع شریان چشمه‌های بزرگ همراه بود و آب را به اعماق غیرقابل دسترس سوق داده است. نوع پوشش تونل که بتن مسلح با ضخامت نیم متر روکش سیمانی است نیز به طور مضاعف شریان‌های حیاتی آب منطقه را قطع کرده است.

در برآورد آغاز پروژه توسط شرکت منطقه آب اصفهان که کارفرمای اجرای تونل سوم کوهرنگ در خاک چهارمحال بختیاری و در سرشاخه کارون است، میزان آب انتقالی حدود ۲۷۰ تا ۳۰۰ میلیون متر مکعب در هر سال پیش‌بینی می‌شد اما هم اکنون در برآوردهای جدید و پس از قطع چشمه های بزرگ این میزان بین ۴۰ تا ۱۳۰ میلیون متر مکعب پیش بینی می‌شود که حتی این برآورد در شرایط تغییر اقلیم فعلی و با احداث سد و جمع آوری آب در چندین سال هم به صورت خوش بینانه مطرح شده است.

این فعال محیط زیست تصریح می‌کند: به جرات می‌توان گفت این پروژه یک فاجعه زیست‌محیطی ملی است که علی‌رغم نابود کردن منابع آبی کشور متاسفانه همچنان بر این بی‌تدبیری اصرار جاهلانه می شود.

انتقال آخرین قطرات آب رودخانه نیمه‌جان

در حال حاضر رودخانه بیرگان که زمانی عشایر بختیاری با کلک‌هایی که از مشک ساخته می‌شد و با قایق‌هایی دستساز به سختی و گاهی با خطرغرق شدگی از آن عبور می‌کردند تا حدی کاهش یافته که کودکان در آن بازی می‌کنند و ارتفاع آب به کمی بالاتر از قوزک پایشان می‌رسد و می شود گفت آبی برای انتقال نیست.

با نگاهی به گزارش حفاری تونل سوم کوهرنگ به جملاتی بر می‌خوریم که نشان دهنده قطع شریان حیات بخش آب‌های منطقه بیرگان است. در این گزارش آمده: «در هنگام حفاری به درزه ای از جنس سنگ آهک با بازشدگی محدود که با مجاری کارستی با فشار و دبی بالا ارتباط داشت، برخورد شد. جت آب( پرتاب آب) به طول ۱۴ متر و دبی به میزان حدود ۷۰ لیتر در ثانیه بالغ شد و عملیات حفاری در این جبهه متوقف شد.»

در جای دیگری از این گزارش نیز تصریح شده: «با پیشروی ۵۰ متر از طریق تونل دسترسی نعل اشکنان، در این جبهه نیز در متراژ ۵۸۴.۵ متر از محل تقاطع با تونل دسترسی، به درزه های آبدار با فشار بالا و دبی حدود ۳۰ لیتر در ثانیه برخورد شد»

چنین اتفاقاتی باعث شده است حفاری نابودگر تونل سوم کوهرنگ بیش از بیست سال به طول بینجامد. همچنین وجود گسل‌های فراوان در مسیر تونل سوم کوهرنگ باعث فرو رفتن آب از مسیر طبیعی شریان چشمه ها پس از حفر تونل ۲۴ کیلومتری در این منطقه شد و آب برای همیشه به نقاط غیر قابل دسترس بشر فرو رفت.

حافظی گلایه می‌کند: سد و تونل بیرگان در منطقه حفاظت شده قیصری با فعالیت‌های انفجاری، خاک‌برداری و تخریب منطقه و قطع شریان رودخانه باعث نابودی این منطقه حفاظت شده و ذخیره گاهی حیات وحش شده است. آب شرب منطقه حفاظت شده قیصری برای حیات وحش از رودخانه بیرگان تامین می شود که با انتقال آب این سرشاخه کارون همین رودخانه نیمه جان هم از منطقه بسیار ارزشمند حیات وحش قیصری دریغ می شود.

منطقه حیات وحش قیصری که از بیرگان تا اردل ادامه دارد دارای گونه های متعدد جانوری مانند قوچ و میش،کل و بز کوهی، خرس، پلنگ، گرگ، ماهیان سردسیری، قزل آلای بومی و پوشش گیاهی متنوع است که حیات همه آنها به رودخانه بیرگان وابسته است. اگر از کارگاه سد بیرگان بازدید کنید با تابلو منطقه حفاظت شده قیصری مواجه می شوید و مشخص نیست چگونه سازمان محیط زیست اجازه داده است در یک منطقه حفاظت شده محیط زیستی فعالیت های مخرب و ویرانگری اتفاق بیفتد که چهره منطقه را برای دگرگون خواهد ساخت.

این فعال محیط زیست ضمن بیان این که هم اکنون آب شرب منطقه مشایخ در پایین دست این رود با تانکر تامین می شود به خبرنگار مهر می‌گوید: پس از منطقه بیرگان مناطق دیگری در مسیر حدود ۸۰۰ کیلومتری پر پیچ خم سرشاخه کارون تا انتها نابود می‌شود و مناطقی از شهرستان کیار و اردل و منطقه مشایخ و دشتک و دو پلان از این مناطق هستند و بعد هم بر مسیر کارون تاثیر منفی دارد. جالب اینجاست که این سد از سوی شرکت آب منطقه ای اصفهان «سد شهدای بیرگان» نامیده شده است. در حالی‌که این سد باعث غرق شدن مزار شهدای دفاع مقدس منطقه بیرگان که در دهه شصت شمسی تدفین شده اند خواهدشد.

یک زاینده‌رود دیگر، به زاینده‌رود می‌رود

رودخانه کارون در گذشته حدود ۲۰ میلیارد متر مکعب آورد سالیانه از کل منطقه و سرشاخه هایش در زاگرس در ۵ استان داشته اما امروز این آورد بنا به گفته وزیر نیرو به ۹ تا ۱۴ میلیارد متر مکعب کاهش یافته است. تا کنون ۶ سرشاخه کارون به طور کامل و سالانه انتقال یافته و حجمی معادل بیش از یک میلیارد متر مکعب آب از کارون دریغ شده است. تونل اول کوهرنگ از سال ۱۳۳۲ تا کنون به مقصد زاینده رود، تونل دوم کوهرنگ از سال ۱۳۶۸ تا کنون به مقصد زاینده رود، تونل چشمه لنگان از سال ۱۳۸۴ تا کنون به مقصد زاینده رود، سد کمال صالح رود تیره (سرشاخه دز) از سال ۱۳۹۰ تا کنون به مقصد صنایع اراک، تونل خدنگستان از سال ۱۳۹۲ تا کنون به مقصد زاینده رود و انتقال آب سرشاخه دز از الیگودرز به سد کوچری گلپایگان اصفهان و سپس به مقصد قمرود بیش از نیاز شرب از شهریور ۱۳۹۵ تا کنون اجرا شده است.

از سوی دیگر کارشناسان اقداماتی که تا کنون برای انتقال آب به زاینده رود انجام شده را برای مصارفی غیر از شرب، با هزینه فراوان و کاملا غیر اقتصادی عنوان می‌کنند به گونه‌ای که قیمت آب انتقالی از محصولات صنعتی و کشاورزی گرانتر می شود.

در طول سالهای ساخت تونل بیرگان (تونل سوم کوهرنگ) دو سرشاخه کارون با نامهای چشمه لنگان و خدنگستان، آب بیشتری را از کارون به زاینده رود انتقال داد. به طوری که تا کنون ۴ سرشاخه کارون (کوهرنگ اول، کوهرنگ دوم؛ چشمه لنگان و خدنگستان) به زاینده رود انتقال داده شده و سالانه آبی معادل ۸۰۰ میلیون متر مکعب را که حقابه کارون است به زاینده‌رود منتقل می‌کند. آبی که معادل یک زاینده‌رود جدید است.

حافظی هشدار می‌دهد: تونل سوم کوهرنگ در واقع هفتمین انتقال آب سرشاخه‌های کارون است. در بدترین شرایط اقلیمی و در حالیکه خوزستان بیش از همیشه در گرمای بی سابقه اش نیازمند آب است این انتقال آب در حال انجام است که هم نابودی آب شرب و هم گسترش ریزگردهای داخلی خوزستان را به دنبال دارد از سوی دیگر طبق قوانین، انتقال آب برای غیر شرب ممنوع است و حتی برای شرب هم نباید شرب مسیر پایین دست کارون را نابود کند.

این فعال محیط زیست درباره ابعاد دیگری از مشکل انتقال آب کارون به زاینده‌رود نیز توضیح می‌دهد: حتی اگر مشکل کمبود آب را هم ندیده بگیریم، انتقال آب کارون به مراتب هزینه‌برتر از جابجایی صنایع به سواحل جنوب است. در واقع در حال حاضر ما با آب گران‌تر از قیمت واقعی در فلات مرکزی، توهم سود برای کشاورزی و صنعت ایجاد کرده‌ایم. متاسفانه ما با یک مسابقه افتتاح کارخانه های آب‌بر در سالهای اخیر در مقاصد انتقال آب کارون در اصفهان و یزد و کرمان مواجه شده ایم به طوریکه قرار است استان کرمان تا سال ۹۸ به قطب تولید فولاد کشور تبدیل شود و استان یزد و اصفهان پر شده است از کارخانه های آب بر و آلاینده که به زودی توریست‌ها را فراری خواهد داد.

حافظی مثال می‌زند: در همین سال ۱۳۹۵ ما شاهد افتتاح بزرگترین کارخانه آب بر تولید ریل آهن که بزرگترین در خاورمیانه است در اصفهان بودیم. در حالی که اصفهان را به بزرگترین مرکز تولید فولاد خاومیانه تبدیل کرده ایم با آب یارانه‌ای گران انتقالی و برق و گاز یارانه ای صنایع غیر اقتصادی ایجاد کردیم که جایگاه اصلی آنها هرمزگان و بوشهر و سواحل بلوچستان بوده است.

اکنون باید دید دولت دوازدهم به احداث پروژه‌های غیراقتصادی با استفاده از آب انتقالی پایان خواهد داد یا همچنان بر طبل توسعه کشاورزی غیرپایدار و صنایع آب‌بر در مناطق کویری با این بهانه که این طرح‌ها در دولت گذشته مجوز گرفته‌اند خواهد کوفت.

منبع: مهر

https://zistonline.com/vdchmxn-.23nxzdftt2.html